ژوان بابەتین بەردەوام جهێ راوەستیانێ و مژارێ ل دەف زۆربەى تەخ و چینێن جڤاکى و زۆرترین کەنگەشە و دانوستاندن و راوەستیان ل سەر دهێتەکرن جیهان هەمى سەرقاڵى رێگە چارەیەکێ یە ژبۆ بەرەنگاریبوونا ڤێ روودانا نە چاڤەرێکرى ب کێمترین زیان. یاخۆیا و ئاشکەرایە خۆپیشاندان تاکە ئالاڤە ژ بۆ گەهاندن و ب دەستڤەئینانا مەرەم و ئارمانجانێت دیارکری یێت بووینە سەدەمێ دروستبوونا ڤێ بوویەرێ. ئەم دشیێن بێژین خۆپێشاندان دەربرینێ ژ ماف و داخازیێت کۆمەکا کەسان دکەت ب مەرەما دروستبوونا فشارەکێ ژبۆ دەستڤەئینانا ئارمانجێت دیارکری و دهێتە هژمارتن شێوەیەک ژ شێوەیێت پشکداریا سیاسى و ئێک ژ چاڵاکیێت سیاسى یێت گشتى یە ب شێوەیەکێ رێکخستى و ژ تایبەتمەندیێت گرنگن کو ل پتریا ڤان جۆرە جاڵاکیان دا و ل ناڤ زۆربەى جڤاکاندا هەنە. ب گشتى ئەم دشیێن بێژین ئارمانج ژ ڤێ جۆرێ چالاکیێ پشتگیریە کە یان پرۆتیستویە. داکو ئاراستەیێ خۆپیشاندانێ یێ ساخلەم بیت و ب کێمترین زیان و باشترین ئەنجام ب دوماهیک بێت، پێدڤى یە بهێتە زانین هەم ژلایێ دەستهەلاتێ و هەم ژلایێ هاوەلاتى یان خۆپێشاندەرى ڤە کو خۆپیشاندان مافەکێ یاسایى یێ هاوەلاتى یە. لێ دچارڤۆڤێ یاسایى دا ب شێوەیەکێ رێکخستى ژلایێ دەم و جه و ماوەى ڤە.
بێ گۆمان خۆپێشاندەرى مافێ وێ یەکێ هەیە دچارچۆڤێ یاسایێ دا نەرازیبوونا خۆ دەربێخیت، داخازا مافێت خۆ بکەت و پشکدارى سیاسەتێ ببیت و پاراستنا ئازادیا تاکەکەسى یا تاکێن دى یێن جڤاکى یان وەلاتى بەرچاڤ بهێتە وەرگرتن. ئارمانجا هەرە سەرەکى گەهاندن یان بلندکرنا کۆمەکا داخازیێت مللەتى یان خۆپێشاندەرى یە ژبۆ دەستهەلاتێ. کەواتە بنپێکرنا مافێت سەرەتایى یان یێت هەرە سەرەکى یێت هاوەلاتى نە و نالینا وەلاتى دناڤ قەیرانێت یەک ل دیف یەکێ یە. ژ بۆ تێپەراندن یان رزگارکرنا وەلاتى ژ ڤى بارودۆخێ نەخوازراو دەستهەلات هەول ددەت ب تێگەهشتنەکا دروست بۆ ڤێ بوویەرێ هەبیت و ل سەر خۆبیت د سەرەدەریکرنێ دا. لێ گەلەک جاران ل ئاستێ وێ بەرپرسیاریەتیا پێدڤى نینە. ژبەر ڤێ یەکێ نەشێت ب سەرکەفتیانە بەرەنگارى ڤێ قۆناغێ ببیت. گەلەک جاران وەلات یان دەستهەلات نەشیاینە ب سەرکەفتیانە سەرەدەریێ دگەل ڤێ قۆناغێ بکەت و دەربازبکەت و ل ئاستێ مافێت هەرە سەرەکى یێت هاوەلاتى یان خۆپێشاندەرى دا بیت و دهەمان دەم دا زۆر جاران هاولاتی یان خۆپێشاندەر ژی ب بەر پرسیارانە سەرەدەریێ دگەل ڤێ قوناغێ دا ناکەت یا ب مەترسیدارترین قۆناغ دهێتە دیتین و پێشبینی کرن. ژبەرکو دبیت ببیتە کلیلکا خالا وەرگەرانێ بۆ قۆناغەکا سەخت چ دەستپێکەک بیت بۆ گەهشتن ب ئارمانجێت دیارکری یان دوماهیک چریسکا هیڤیا ب دەستڤەئینانێ بیت. سەرئەنجام دبیتە هۆکارێ گهورینا ئاراستەیێ خۆپێشاندانێ و هەم دەستهەلات و هەم خۆپێشاندەر دکەڤنە هەمبەر بەرپرسیاتیەکا مەزن و دکەڤنە دبن فشارەکا زۆر و تووشى شاشیان دبن. دبیت کۆنترۆلکرنا رەوشێ بەرەف قۆناغەکا سەختر بچیت و وەلات بەرەڤ ئالۆزیێت زێدەتر بچیت. پاشماوێت ڤان ئالۆزیا ب گرانى ل سەر هەم وەلاتى و هەم مللەتى ب راوەستیت.
دیارە ماوەیەکە ژ سەدەمێ وان قەیرانێت ئیک ل دیف ئێک ئەوێت رۆژهەلاتا ناڤەراست ب گشتی عیراق و هەرێما کوردستانێ ژی تایبەت ڤەگرتین. ئەم وەکو هەرێما کوردستانێ ژی کو دبینە بەشەک ژ عیراقی ژ وی هروبایێ ل وەلاتێن دەردور رزگار نەبووین. ئەگەر چ ب قەبارە و رێژە کاریگەریا وان ل سەر مە کێم تربیت، بەلێ هەر ژڤان قەیرانا بێ بەش و رزگار نەبووین. هەر ژ سەدەمێ پەراوێزخستنا بەشەک ژ پاشەرۆژا گەل و مللەتەکێ ب درێژایا میژوویێ تووشی هەمی جۆرێت ستەم و زولم و زۆرداریێ و پشتگوه هاڤیتنێ بووی. گرەنتیکرنا دەستکەفت و خەونێت مللەتەکێ ب درێژاییا ژیێ خۆ کار ژ بۆ گەهشتن ب وان کربیت. سەرئەنجام دبیتە درێخی کرنا پلانەکا گونجاو ل جه و دەمێ پێدڤی بۆ هەر بارودۆخ یان قۆناغەکا نەخوازراو. ژلایەکێ دی ڤە نە مفا وەرگرتنا تاکێ کورد یان خۆپێشاندەری ژ وێ ژینگەها تێدا مەزن بووی و ژوان ئەزموونێت دەربازکرین و تێپەراندنا وان قۆناغێت سەختێت ب درێژیا میژوویا مللەتێ کورد ب سەرکەفتیانە دەربازکرین و سەرەدەریکرن ب نەبەرپرسیارانە ب پاراستنا وان دەستکەفتێت ب قوربانی و ماندیبوونەکا زۆر ب زەحمەت ب دەست ڤە هاتین دبیتە سەدەمێ نە خاندن و نە هزرکرن و بیرکرنەک و نەبوونا پلانەکا زانستی یا ساخلەم ژ بۆ سەرەدریکرن و رەفتارکرن دقۆناغێت سەخت و دژواردا بوویە سەدەمێ سەرهلدانا بیرۆکەیا خۆپیشاندانەکا سەرانسەری یان گشتی.
بێ کارکرن د یارکرن و دەستنیشانکرنا مەرەم و ئارمانجێت خۆپیشاندانێ و بێ هزرکرن د چاوانیا پاراستنا دەستکەفتێت زیندی و هەر جۆرە کاریگەریەکا ژ ئەنجامێ سەرنشیڤەیەکا نشکەکێڤە تێتە پێش ژوان:
١- کریزا ئابووری یان هەرەسی ئابوری (الانهیار الاقتصادي): ئەگەر ژلایێ ئابووری ڤە راوەستیان و بەرێخودانەکێ بۆ ڤێ قۆناغێ بکەین، ئەگەر ب بەرپرسیارانە سەرەدەری و رەفتار دگەل ڤێ قۆناغێ نەهێتەکرن، دگەل گوهورینا ئاراستەی خۆپێشاندانێ دبیت بەروڤاژی هەمی پیشبینیا و بەریخودان و هزرکرن خاندنێت تاکی، وەلاتی بەرەف چەندین قەیرانیت دی ببەت. دەستهەلات یان وەلات ب مەرەما بەرەنگاربون و رێگری کرن ل هەر روودانەکا نەچاڤەرێ کر و نەخوازراو، رادبیت ب هندەک پێرابوونێت یاسایی و هەمی رێکاران دگریتە بەر ژوان:
- برینا هێلا ئینترنێتێیەک ژوان رێکارو پێرابوونایە کو زیانەکا مەزن ب ئابوورا وەلاتی دکەڤیت، سۆتان و دەست ب سەرداگرتن و تالانکرنا بارەگایێت حزبی و حکومی و سازیێن میری و جهێن گشتی کو ب مخابنی ڤە چەندین جارا بووینە ئارمانج قەرەبووکرنا ئەو زیانێت ب هەر سازیەکێ یان جهەکێ گشتی یێ وەلاتی بکەڤیت دبیتە خەرجی ل سەر وەلاتی و دبیتە سەدەم زیانێت مەزن ب ئابوورا وەلاتی بکەڤیت و دبیتە سەدەمێ دابەزینا داهاتێ نەتەوەیی یێ وەلاتی و دروستبوونا کورتهێنانا بوجەی (عجز المیزانیە)، بلندبونا رێژا بیکاریێ.
- دگەل راگەهاندنا بارێ نائاسایی ل وەلاتی کاریکەری و کارتێکرنەکا نیگەتیف بەرێخودانا وەلاتێت دەردۆر ل سەر جموجولی و بزاڤ و لڤینێت بازرگانی یا وەلاتی هەبیت. ئەڤە ژی دبیتە ئەگەرێ زێدەبوونا داکشانێ (التظخم).
گرنگترین گرفت و پرسگرێک و ئاستەنکێت دکەڤنە درێکا خۆپێشاندەریدا یان تاکاندا دهەر کۆمەلگەه و جڤاکەکیدا، سەرهلدانا هەرەسی ئابووری (الانهیار الاقتصادي)یە.
٢- کریزا سیاسی یان هەرەسا سیاسی (الانهیار سیاسی): درێژەپێدان ب وێ چەمکێ توندێ خۆپێشاندانێ ڤەگوهاستنا قەیرانا ئابووری بۆ قەیرانا سیاسی، دگەل بەرفرەهبوون و گهورینا ئاراستە و وێنێ و قەبارێ خۆپێشاندانێ، دگەل سەختی و مەترسیا خۆپێشاندانێ دبیتە سەدەمێ ژ کارخستنا سیستەمێ سیاسی ل وەلاتی. د هندەک رەوشاندا وەلات دهێتە دویرکرن و ژبیرکرن ژ جیهانا بازرگانی بێ بەهرکرن ژ گرێبەست و رێکەفتنێت سیاسی و بازرگانی و سەربازی. دیسان بێ بەهرکرن ژ داخازیێت سیاسی و ئابووری و کۆمەلایەتی. مەزنترین و کاریگەرترین گرفت و قەیرانە، ژبەر هندێ کاکلکا خالا من دڤێت بێژم و بەحس بکەم تۆ نەشێی سیاسیەکێ دەولەمەند بی و ب سەرکەڤی ئەگەر تۆ یێ ڤەدەربی و زیندی بی خۆپاراستتن گەلەک باشترە ژ چارەسەریێ.
- (گۆتار دەربڕینا بۆچوونا نڤیسکارانە، نەیا سایت و گۆتارنامەیا رۆژئارتیکڵ)