ل ڕێکەفتی (١٦/ ٥/ ١٩١٦)ێ، ڕێککەفتنا (سایکس- بیکۆ) دناڤبەرا بریتانیا و فڕەنسادا، هاتە ئیمزاکرن. ئەڤ ڕێککەفتنە ل ڕێکەفتی (١٥/ ٤/ ١٩١٦)ێ بۆ (١٦/ ٥/ ١٩١٦) ب ڕەنگەکێ نهێنی دناڤبەرا دوو وەڵاتێن داگیرکەرێن وی سەرەمیدا هاتە نڤیسین و دەڤەڕا ڕۆژهەڵاتا ناڤین دابەش کر.
دەستپێکا وێ چەوا بوو؟
ئەڤ ڕێکەفتنا ناڤبەرا شاهنشینا ئێکگرتی (بریتانیا) و فڕەنسادا بـ ڕەنگەکێ نهێنی و بـ ڕەزامەندییا ئیمبراتۆریەتا ڕۆسی بۆ دابەشکرنا دەڤەڕا ڕۆژهەڵاتا ناڤین بڕێڤە چوو. ئارمانج ژڤێ ڕێککەفتنێ ژی دابەشکرنا دەڤەڕێن دەستهەڵاتدارییا ناڤبەرا وان هەردوو وەڵاتێن داگیرکەردا بوو، پشتی کو ئیمپراتۆریەتا عوسمانی شکەستن ئینای کو تاکە دەستهەڵاتدار بوو پەڕێ خۆ ب سەر وێ دەڤەڕێدا کێشابوو لـ سەردەمێ شەڕێ جیهانیێ ئێکێ و تەنانەت بەری شەڕی ژی. ب ڕەنگەکی ئەو دەڤەڕە وەك ویلایەت ل بن دەستهەڵاتا سوڵتانێ عوسمانی دا بوون. بۆنموونە: (ویلایەتا بەغدا، ویلایەتا مووسڵ، ویلایەتا بەسرە، ویلایەتا ڕەققە…) و چەندین ویلایەتێن دی کو ددەڤەڕێدا بوون.
دانوستاندنێن ڤێ ڕێکەفتنێ ل هەیڤا (١١) یا ساڵا (١٩١٥)ێ بـ ڕەنگەکێ نهێنی دناڤبەرا دیپلۆماتکارێ بریتانی (مارک سایکس بارۆن) و دیپلۆماتکارێ فڕەنسی (فڕانسوا جۆرج بیکۆ) دەستپێکرن. دماوێ هەیڤەکێدا، ئانکو ل ڕێکەفتی (١٥/ ٤/ ١٩١٦)ێ بۆ (١٦/ ٥/ ١٩١٦)ێ دوماهی داڕشتنا ڕێککەفتنێ ئامادەکر و ب ئاگەهدارییا ڕۆسیا قەیسەری ئیمزا ل سەر هاتە کرن.
هاتنا کۆمۆنیستا ل ڕۆسیا
ئەڤ ڕێکەفتنە هەر ب نهێنی ما هەتا بەڵشەفی یێن شیوعی لـ ساڵا (١٩١٧)ێ دەستهەڵاتا قەیسەری ل ڕۆسیا ژناڤبری و وان حوکم گرتیە دەست. ئەڤەژی بیە ئەگەرێ هندێ کو کۆمۆنیست خۆ ژوێ ڕێککەفتنێ پاشڤە بکێشن و ناڤەڕۆکا وێ بۆ عەرەب، تورک، کورد و گەڵانێن دی یێن دەڤەڕێ ئاشکەرا بکەن، ب ئەگەرێ وێ چەندێ حکومەتێن بریتانیا و فڕەنسا ل بەرامبەری زنجیرەکا شۆڕەشێن گەڵانێن دەڤەڕێ شەرمەزار بوون. دوێ ڕێککەفتنێدا، پشکا هەرە زۆر یا دەڤەڕا ڕۆژئاڤایی بەر فڕەنسا کەفت، وەکی سوریا و لوبنان و دەڤەڕا مووسڵ لـ عێراقێ. لێ ئینتیداب و دەستهەڵاتا بریتانیا ژ باشوورێ وەڵاتێ شامێ دەستپێکر هەتا ڕۆژهەڵاتی کو هەردوو ویلایەتێن بەغدا و بەسرە ڤەگرتن. زێدەباری سەرجەم وان دەڤەڕێن دکەفتنە سەر کەنداڤێ فارس. دەربارەی فەڵەستینێ ژی، بڕیار هاتە دان بێخنە بن چاڤدێرییا نێڤدەوڵەتی ب ڕاوێژا هەرسێ وەڵاتێن بریتانیا و فڕەنسا و ڕۆسیا. لێ ڕێککەفتن بەحسێ وێ چەندێ دکەت کو بەنداڤا (حەیفا) و (عەککا) ژلایێ بریتانیاڤە بـ فڕەنسییا بێتە دان. ئانکو وان دەستهەڵاتا بکارئینانێ هەبیت. ل بەرامبەر ژی فڕەنسی بکارئینانا بەنداڤا ئەسکەندەرۆنە بدەنە بریتانییا.
هەڵوەشیانا خەونا قەوارەیا سەربخۆیا کوردستانێ
ل ساڵا (١٩٢٠)ێ، جارەکا دی، فڕەنسی و بریتانییا ل کۆنگرەیا (سان ڕیمۆ) پێداگری ل سەر وێ دابەشبوونێ کرەڤە. کۆمەڵەیا نەتەوان و بۆ ڕازیکرنا تورکان، ل ڕێکەفتی (٢٤/ ٦/ ١٩٢٢)ێ، دەڤەڕێن بن ئینتیدابا خۆ ئێخستنە سەر تورکیا، ل دویڤدا ژی ڕێککەفتنا (لۆزان) هاتە ئیمزا کرن بۆ هەموارکرنا سنوورێن ڕێکەفتنا پەیمانا (سیڤەر). ب ئەگەرێ ڕێککەفتنا لۆزان ژی. دەڤەڕێن کوردستانی ل باکوورێ سووریا ئێخستنە سەر دەستهەڵاتا ئەتاتورکی. زێدەباری چەند دەڤەڕێن دی ل یۆنان. ئانکو ڕۆڵێ کوردان ل گەهشتنێ ب دیارکرنا چارەنڤیسێ خۆ کرە قوربانی بۆ ڕازیکرنا ئەتاتورکی و وەك دیاریەك دا ئەتاتورکی و خەونا کوردان کو ل ڕێککەفتنا سیڤەر هەتا ڕادەکی بدەستڤە هاتبوو، هەروەکی دەستهەڵاتا دەنگدانێ پێ هاتبوو دان دچارچۆڤێ وێ ئینتیدابێدا. یانژی ڕاگەهاندنا قەوارەکا سەربخۆ، ژبەر تورکا و وەک تەنەزولەکا مەزن یا بریتانیا و فڕەنسا ب تورکان هاتە دان و ئێدی کورد کەفتنە بەر وەهما بندەستیێ و هەتا نوکە وەك نەتەوەکا بن دەستێ تورك، عەرەب و فارسان مایە.
دەستبەرداربوونا کوردا و زاڵبوونا وەهما سایکس بیکۆ
ب درێژاهییا دیرۆکێ کورد دناڤ وەهمەکا مەزندا ژیایە، وێ وەهمێ وەکریە قەهرەمانییا وان بێتە زەوت کرن، وەکریە کو نەهێلیت بـ دویف مافێن خۆ بکەڤیت. ژلایەکیڤە وەهما پابەندبوونێ ب خەلیفێ عوسمانی کو (سوڵتان سلێمان) بوو، ل دویڤدا ژی وەهما (سایکس- بیکۆ)، زێدەبارێ وێ چەندێ بێ ئاگەهییا کوردان ل دروستکرنا قەوارەکا سەربخۆ ل دوماهیکێن شەڕێ جیهانی یێ ئێکێ و ب تایبەتی ژی پشتی کو کۆمۆنیستا دەستهەڵات ل ڕۆسیا گرتیە دەست و ناڤەڕۆکا وێ ڕێککەفتنێ ئاشکەرا کری. تورك هەر زوی هشیاربوون و ب هەوارا خۆڕا گەهشتن و پێکۆڵکرن کو پەیمانا (سیڤەر) هەڵوەشینن. بۆ ڤێ مەرەمێ ژی ب ڕێکا کۆمەڵا نەتەوان ل ڕێککەفتنا (لۆزان) شیان کوردستانێ بێخنە بن دەستهەڵاتا خۆ و خەونا کوردا ژی بۆ پێکئینانا قەوارەکا سەربخۆ هەتا ڤێ چرکێ ژی هەڵوەشینن و بێخنە ژێر ئاخێ.
ناڤەڕۆکا ڕێککەفتنا سایکس- بیکۆ
نیسان و ئایار ۱۹۱٦ پشکا تایبەتا بریتانیا و فڕەنسا
ماددێ ئێکێ/
فڕەنسا و بریتانیا مەزن دانپێدانێ ب هەر دەوڵەتەکا عەرەبی یا سەربخۆ بکەن و بپارێزن، یانژی دانپێدانێ ب هەر هەڤپەیمانییەکا عەرەبی یا سەربخۆ، یان هەپەیمانییا عەرەبی کو ل بن سەرۆکاتییا عەرەبان دابن ل دەڤەڕێن: (أ) ناڤخۆیا سووریا. (ب) ناڤخۆیا عێراقێ. کو دنەخشەیێ هەڤپێچ دا دیارن و فڕەنسا ل دەڤەڕا (أ) و بریتانیا ل دەڤەڕا (ب) مافێ بەراهیکێ هەیە ژ پڕۆژە و قەرزێن ناڤخۆیی و فڕەنسا دێ تاك لایەن ئانکو ئێك لایەن بیت ل دەڤەڕا (أ) و بریتانیا ژی ل دەڤەڕا (ب) ب پێشکێشکرنا ڕاوێژکارا و کارمەندێن بیانی ل دویف داخازیێن عەرەبا، یانژی هەڤپەیمانییا حکومەتێن عەرەبا.
ماددێ دووێ/
فڕەنسا ڕێپێدان هەیە ل دەڤەڕا شین (پشکا کەنارێن سۆریا) و بریتانیاژی ل دەڤەڕا سوور (پشکا کەنارێن عێراقێ ل بەغدا هەتا کەنداوێ فارس) بۆ دامەزراندنا هەر جۆرە فەرمانڕەواییەکێ کو ئەو حەز بکەن. ڕەنگەکێ ڕاستەوخۆ، یانژی ب ڕێکا یان ب ئەگەرێ چاڤدێریکرنێ، ئەڤە ژی پشتی وێ چەندێ دێ بیت کو ڕێکەفتن دگەڵ حکومەت، یانژی هەڤپەیمانی یێن عەرەبی، دهێتە کرن.
ماددێ سێیێ/
ئیدارەکا نێڤدەوڵەتی ل دەڤەڕا ڕەش (فەڵەستین)ێ دێ هێتە پێکئینان، شێوەیێ وێ ژی دێ هێتە دیارکرن پشتی ڕاوێژا ڕۆسیا و ب ڕێککەفتن دگەڵ هەڤپەیمانان و نوینەرێ شەریفێ مەکەهێ.
ماددێ چارێ/
بریتانیا دێ ئەڤێن ل خارێ بدەستڤە ئینیت:
هەردوو بەنداڤێن حەیفا و عەککا وپشکەکا دیارکری ژ ئاڤێن دیجلە و فۆرات ل دەڤەڕا (أ) بۆ دەڤەڕا (ب) دێ هێتە مسۆگەرکرن و ژلایێ خۆڤە ژی حکۆمەتا خودان سەروەری دێ سۆزێ دەت نەچیتە هیچ دانوستاندنەکێ دگەڵ دەوڵەتەکا دی، ب مەرەما دەست بەردانێ ژ قوبرس، ب تنێ ل وی دەمی نەبیت کو پێشوەخت حکومەتا فڕەنسی پەسەندبوونا خۆ نیشان دابیت.
ماددێ پێنجێ/
بەنداڤا ئەسکەندەرۆنە بۆ بازرگانییا ئیمپراتۆریەتا بریتانی دێ یا ئازاد بیت و هیچ سەرەدەرییەکا جودا ژ باجێن بەنداڤێ ناکەڤیتە سەر و هیچ ئاسانکاریەکا تایبەتی ژی بۆ کەشتیڤان و کەلوپەڵێن بریتانی ناهێنە ڕەتکرن و ڕێپێدانا ئازادییا ڤەگوهاستنا کەلوپەلێن بریتانیا ب ڕێکا ئەسکەندەرۆنە و هێلێن شەمەندەفەڕێن نوی دێ ل دەڤەڕا شین بن. ئەڤجا چ دەڤەڕا سوور یانژی هەردوو دەڤەڕێن (أ) و (ب)دا هەبن یان ژێ دەربچن و هیچ سەرەدەریەکا جودا ژی “ڕاستەوخۆ یان نەڕاستەوخۆ” ل هەر هێلەکا شەمەندەفەڕێ یان هەر بەنداڤەکێ ژ بەنداڤێن ئاماژە پێکری ناهێتە جێبەجێ کرن کو ڕێگر بیت بۆ کەلوپەڵ و کەشتی یێن بریتانی. بەنداڤا حەیفا ژی بۆ بازرگانییا فڕەنسا و دەڤەڕێن ژێر دەستهەڵات و پارێزگارییا وێ دێ یا ئازاد بیت و هیچ جوداهییەك ناهێتەکرن ژ سەرەدەرییا و ئاسانکاری یێن کەشتیڤان و کەڵوپەلێن فڕەنسییا ناهێنە ڕەتکرن و ڤەگوهاستنا کەلوپەلێن فڕەنسییا ب ڕێکا حەیفا و هێلێن ئاسنی یێن بریتانیا ل دڤەڕا ڕەش دێ یا ئازاد بیت. ئەڤجا ئەو کەلوپەل هەناردەکری بن ژ دەڤەڕا شین یانژی سوور یان دەڤەڕێن (أ) و (ب) یانژی هاوردە کری بن. نابیت هیچ جۆرە جوداهییەك ژی بێتە کرن ل سەرەدەریکرنێ کو گرێدای بن ب کەشتی یێن فڕەنسا ل هەر هێلەکێ ژ هێلێن ئاسنی و هەر بەنداڤەکێ ژ بەنداڤێن ئاماژە بۆ کری.
ماددێ شەشێ/
هێلا ئاسنی ژ بەغدا ل دەڤەڕا (أ) نازڤڕیتە ڕەخێ دی یێ مووسڵ ل باشووری، ب هەمان شێوە نازڤڕیتە دەڤەڕا (ب) بۆ ڕەخێ دی یێ سامەڕا ل پشکا باکووری هەتا وی دەمێ هێلەکا ئاسنی بۆ بەغدا دهێتە دروستکرن کو ب حەلەبێدا دەرباز بیت و ل دۆڵا فۆرات ژی ڕا بچیت. ئەڤەژی دڤێت ب هەڤکارییا هەردوو حکۆمەتا بیت.
ماددێ حەفتێ/
بریتانیا مەزن ماف هەیە هێلەکا ئاسنی دروست بکەت و بڕێڤە ببەت و تاکە خودانا وێ بیت کو حەیفا بگەهینیتە دەڤەڕا (ب)، ژبلی وێ چەندێ ژی، مافێ بەردەوامیێ هەیە بۆ ڤەگوهاستنا سەربازێن خۆ ل هەر وەختەکی بیت و ب درێژاهییا ڤێ هێلێ. هەروەسا دڤێت ژلایێ هەردوو حکومەتانڤە ئەڤ چەندە بێتە زانین کو پێدڤیە ئەو هێل ئاسانکارییا گەهاندنا حەیفا ب بەغدا بکەت. ئەگەر وەسا ژی چێبوو کو هێلا گەهاندنێ ل دەڤەڕا ڕەش نەهاتە پێش ژبەر ئەگەرێ هونەری و تێچوونا زۆرا ڤەزڤڕاندا وێ کو ببیتە ئەگەرێ ڕێگریکرنێ ل هەمبەر دروستکرنا وێ، ئەوە حکومەتا فڕەنسا یا ئامادەیە ڕێکێ ب دەربازبوونێ بدەت ب ڕێکا (بربورە، ئوم قەیس، ئیدار، غەستا، مەغایر) بەری بگەهیتە دەڤەڕا (ب).
ماددێ هەشتێ/
باجا گومرکی یا تورکی بۆ ماوێ (٢٠) ساڵان دێ بەردەوام بیت ل هەمی پشکێن هەردوو دەڤەڕێن شین و سوور و هەردوو دەڤەڕێن (أ) و (ب)، هیچ ڕێژەکێ ژی نائێخنە سەر باجا و ڕێسایا نرخاندنێ ژی ژ باجا ب ڕێسایا هەمان شێوە ناهێتە وەرگرتن، ب تنێ ئەگەر ب ڕێکەفتنا ناڤبەرا هەردوو حکۆمەتا بیت و نابیت گومرکا ناڤخۆیی بێتە دامەزراندن ل ناڤبەرا دەڤەڕەکێ و دەڤەڕێن ل سەری ئاماژە پێکری، سەپاندنا هەر باجەکا گومرکی ژی لسەر کەڵوپەلێن هنارتی یێن ناڤخۆ دێ ل ناڤ بەنداڤێ بیت و دێ ب پشکا کارگێڕی یا وێ دەڤەڕێ هێتە دان ئەوا کەلوپەل بۆ دهێنە هنارتن.
ماددێ نەهێ/
ل دویف ڕێکەفتنێ، حکۆمەتا فڕەنسی هیچ دانوستاندنەکێ ناکەت، ل هەر وەختەکی بیت، بۆ دەستبەرداربوونێ ژ مافێن خۆ و بێی ڕەزامەندییا پێشوەخت یا حکۆمەتا خودان سەروەری هیچ مافەکی ل دەڤەڕا شین نادەتە دەوڵەتەکا دی ژبلی وێ دەوڵەتێ یان ژی هەڤپەیمانییا دەوڵەتێن عەرەبی نەبیت. حکومەتا بریتانیا ژی دێ سۆزێ دەتە حکومەتا فڕەنسی کو هەمان شێوە ل دەڤەڕا سوور جێبەجێ بکەت.
ماددێ دەهێ/
ژبەرکو هەردوو وەڵات پارێزڤانێن دەوڵەتێن عەرەبی نە، هەردوو حکۆمەتێن بریتانیا و فڕەنسا دێ ڕێککەفتنێ کەن داکو دەوڵەتا سێیێ ڕێک پێ نەهێتە دان و نەبیتە خۆدان وەڵات ل نیڤ گزیرتا عەرەبی. هەروەسا ڕێك ناهێتە دان هیچ بنگەهەکێ دەریایی ل جەزائیر لسەر کەنارێن دەریا سپی پشکا ڕۆژهەڵاتێ دروست بکەن. لێ ئەڤە نابیتە ڕێگرەك بۆ هەموارکرنەڤا سنوورێن عەدەن کو دبیت گرنگییا خۆ هەبیت ژئەگەرێ دوژمناتییا ڤێ دوماهیێ یا تورکان.
ماددێ یانزدێ/
دانوستاندن دگەڵ عەرەبا، ب ناڤێ هەردوو حکۆمەتا و ب ڕێکێن گونجای دێ بەردەوام بن بۆ دەستنیشانکرنا سنوورێ دەوڵەتێ یان ژی هەڤپەیمانییا دەوڵەتا عەرەبی.
ماددێ دوانزدێ/
ژبلی وێ یا ئاماژە بۆ هاتیە کرن، ڕێککەفتن هاتە کرن لسەر وێ چەندێ کو هەردوو حکۆمەت چاڤخشاندنێ بکەن ب ئەگەرێن پێدڤی یێن چاڤدێریکرنا ئینانا چەکی بۆ وەڵاتێن عەرەبی. خۆ خۆرییا کوردان ل وی سەردەمی ببیە ئەگەرەکێ ئێکجار مەزن، میر و ئاغا و بەگ و چەندین کرێگرتیێن دی یێن عوسمانیان ببوونە ئەگەرەك بۆ خەندقاندنا گیان و هشیارییا نەتەوەیی. وان ملەتێ کورد کرە دیاریەك و لسەر سفرەکا زێڕین و ل بەردەم سوڵتانێن دوهی و ئەتاتورکێن پشتی شەڕێ جیهانی یێ دووێ و ل دویڤداژی ب ڕێکا ئنگلیزان ل بەردەم نەتەوا عەرەب دانان. تەخەکا کێم ژمارە یا کوردان هەبوو کو پێکۆڵا خۆجهکرنا مافێن کوردان ددا. لێ ژبەرکو کورد وەك نەتەوەیێ دووەم و نڤاندنەکا مەزن یا سیاسی دا بوو.
- (گووتار دەربڕینا بۆچوونا نڤیسکارانە، نەیا سایت و گووتارنامەیا رۆژئارتیکڵ)