قوناغێن وەرارا زمانى ل دەڤ زارۆکى

دەستپێک:

زارۆک فێرى هەمى وان تشتان دبیت ئەوێن کو د ژینگەها دەردورێ وى دا رویددەن، بەلێ ژبەر کو هەر زارۆکەک ژ زارۆکەکێ دیتر جودایە د شیانێن فێربوون و ورەگرتنێ دا دێ بینى کو زارۆک بەرى ێى دیتر دێ فێر بیت. هەر وەسا هندەک زارۆک ل قوناغا ژیێ (18) هەیڤیێ دا برێکا ئاماژە و لڤاندن و زڤراندنا سەرێ خۆ و دەستێن خۆ و چاڤێن خۆ هندەک ناما بۆ کەسێن دەوروبەر دهنێریت کو د جودانە ژ وان رێکا یێن کو هندەک زارۆکێن هەڤالێن وان بکاردئینن کو د هەمان ژی دا نە. هەروەسا ل ژیێ (4) سالیێ دا هندەک زارۆک جودا ژ هەڤالێن د هەمان ژى دا ئاماژا ب شێوەکێ جودا دگەل مەزنان بکاردئینن و ئاخفتنا وان ژى جوداترە ژ ئاخفتنا وان زارۆکێن د هەمان ژى دا.

بۆ ماوەیەکێ درێژ زانایان پێکۆل کرینە کو پێناسەیەکا دیار ژ بۆ زمانى بکەن، بەلێ پێناسا زمانى یا زانا (جۆنز) گەلەک یا باش و زانستى دیتر بوو دەمێ دبێژیت “زمان سیستەمێ هێمایێن دەنگى یە، هاتیە پێشخستن و رێککەفتن ژ لایێ چەند کەسان ڤە ل سەر هاتیە کرن د ناڤ جڤاکەکێ خودان رەوشەنبیریەکا تایبەت. هەروەکو ئالاڤەک ژ بۆ پەیوەندیکرنێ دگەل کەسێن دیتر دا”. زمان سیستەمە ژ بەر کو کومەکا یاسایان هەیە بەشێن زمانی ل دویڤ یەک پێکڤە د هێنە گرێدان. بۆ نموونە هزر و بیروبۆچوون دهێنە گهورین و دبنە (دەنگ) کو ئەو دەنگە برگە و پەیڤ و رستە و پەرەگرافان  دروست دکەن. هزر و تشت و دەنگا چ گرێدان پێکڤە نینن، بەلێ د هەر جڤاکەکى دا خەلک رێک دکەڤن کو هزر و بیر و بۆچوونێن خۆ برێکا هندەک هێمایێن دەنگى (پیت) یێن دیارکرى دەربرینێ ژ هزرا خۆ بکەن. و د ئەنجام دا دگەل پێشکەتن و وەرارا جڤاکى ژ لایێ ژیانا جڤاکى و رامیارى و ئابوورى ڤە زمان ژى دگەل وەرارێ د کەت.

گهورین بەردەوام د زمانى دا رویددەت ل دویڤ پێدڤیاتیێن خەلکێ وى جڤاکى پەیڤ پەیدا دبن بۆ وان تشتێن نوى وەکو کۆمپیوتەر و لاپتۆپ و … هتد. و گەلەک جاران ژ بەر چیا و ریبارا هێدى هێدى زمانێ ناوچێ ژ ناوچێ جودا دبوو تا کو زمانەکێ نوى ژێ پەیدا دبوو و گەلەک جاران ژ بەر وەرار و پێدڤیا خەلکى ب پەیڤێن نوى و دروستبوونا وان پەیڤێن نوى زمانێن جودا دروست دبن ژ زمانێ دایک. بۆ نموونە کوردى و فارسى و بەلۆچى ژ خێزانا هند و ئورۆپیا زمانى دروست بووینە کو گەلەک جاران بەرى ئەڤ زمانە ببنە زمانێن سەربخۆ دیالێکت بوینە.

بنەمایێن دەمارى یێن زمانى:

ب شێوەیەکێ دیار گەشەکرنا زمانى ل ژیێ دوو سالیێ گەشە دکەت و زمان پرۆسێسەکا خۆرسکى یە ل دویڤ هزرا چۆمسکى، بەلێ نابیت رۆلێ زانستێ دەمارى بهێتە فەرامۆشکرن ژ بەر کو مێشک گەشە د کەت د گەل گەشەکرنا ئەندامێن ئەزمان و لێڤ و دەڤ و ددانان دا. و زانایین وەک چۆمسکى جەختێ دکەن کو مرۆڤ یێ هاتیە بەرمەجەکرن وەکو کۆمپیوتەرى کو مێشکێ وى بشێت زمانى بەرهەم بینیت. دەڤەرا (برۆکا) د مێشکێ مرۆڤى دا ئاخفتنێ دروست دکەت و پەیڤ و دەنگان ددەتە بەرئێک و دەڤەرا (فێرنک) کارێ وێ تێگەهەشتنا ئاخفتنێ یە ئەوا کەسێ بەرامبەر پێ د ئاخڤیت. ئانکو (بروکا) ئاماژا و فەرمانێن برەنگێ پێلێن ئەلکتریکى ددەتە زمان و لێڤ و گەوریا مرۆڤى ک باخڤیت یان بنڤێسیت، بەلێ (فێرنک) دەنگا وەردگریت و دکەتە زمان و مانایێ ددەتێ.

پێکهاتەیێن زمانى:

هەر زمانەکێ بیت ژ چوار رەگەزێن سەرەکى پێک دهێت:

1-   دەنگ: بچووکترین یەکەیە د زمانى دا، کو زمانڤان دبێژنێ (فونیم)، بۆ نموونە پەیڤا (کور) ژ (ک، و، ر) پێک دهێت، بەلێ فونیم بتنێ یا بێ رامانە دڤێت د ناڤ پەیڤێ دا بهێت تا کو مانایێ هەلبگریت. د زمانێ ئینگلیزى دا نێزیکى (40-44) دەنگان هەنە و د هندەک زمانان دا کێمترن یا زێدە ترن ژ (40) دەنگان. هەر فونیمەکا د پەیڤەکێ دا بهێتە گهورین رامان ژێ د هێتە گهورینن بۆ نموونە (دار، بار ، کار ، شار ، مار ، هار،..هتد).

2-   برگە: بچووکترین یەکەیا زمانى یە کو رامان هەبیت گەلەک جاران دوو دەنگ یان زێدەتر واتایەکێ دروست دکەن، بۆ نموونە دزمانێ ئینگلیزى دا برگەێن go، too  برگەیێن سەربخۆنە و واتایان ددەن و دبنە پەیڤ ژى. هندەک جاران ئەڤ برگەیە ل دەسپێکا پەیڤێ دهێن یا ل داویێ دهێن کو واتایا پەیڤى دگهورن. بۆ نموونە: (نڤێسیڤە – Rewrite).

3-   پێکهاتە و شێواز (رستەسازى): هندەک یاسانە کو زارۆک د کاریت برێکا ڤان یاسان رستە و فرێزا دروست بکەت ب مەرجەکى کو واتایێ بدەت ئەڤ رستە یان پەیڤە، بۆ نموونە: (ئازاد چو قوتابخانێ) گەلەک جارا دێ بینى کو زارۆک ڤى سیستەمى باش فێر نەبوویە لەورا رستەێن نەرێک دروست دبن.

4-   واتا یان واتاسازى: پێدڤى یە ئاخفتن و رستە واتایێ بدەن ، کو دەربرینێ ژ تشت و پەیوەندى و هەست و سۆز و و رامان و هزرا دکەن.

ئەرکێن زمانى: مەرەم ژ زمانى و کارێ زمانى پەیوەندیکرنە، و زمان دهێتە بکارئینان ژ بۆ گەهاندنا پێزانین و هزر و بیرا، و پرسیارکرن و دەربرین ژ هەست و سۆزا و چارەکرنا ئاریشان. و ئەڤە هندەک ژ ئەرکێن زمانى نە کو خۆ دڤان خالا دا دبینن:

–     دەربیرین ژ هزر و بیران.

–     دەربرین ژ راو و ئاراستان.

–     دەربرین ژ هەست و هەلچوونان.

–     دەربرین ژ گرنگیپێدان و ئارەزویان.

–     دەربرین ژ سوپاسگۆزاریێ.

–     دەربرین ژ لێبورین و پەشێمانیێ.

–     لێگەریان ل پێزانین و شرۆڤەکرنا وان.

وەرگرتنا زمانى و گەشەکرنا وى: زانا (جۆنز) د گەل وێ چەندێ دایە کو زارۆک ئەگەر ل هەفتیێن ئێکێ ژ ژیێ خۆ گوه ل زمانى نەبیت ددویڤ دا گەلەک یا بزەحمەتە ئەو زمانى وەربگریت، چونکە بەشێ مێشکى یێ تایبەت ب وەرگرتنا زمانى ڤە نەمایە (تلف) بوو تا هەتاهەتایێ و پشتى هینگێ گەلەکا ب زەحمەتە زارۆک پشتى هینگێ زمانى وەربگریت، ژبلى کو زمان پرۆسێسەکا باسلۆژى یە ل دەسپێکا ژیێ زارۆکى دڤێت گوه لێ ببیت. هەر وەسا پێدڤى یە ژینگەه یێ پر بیت ژ کەسێن ئاخفتنکەر و پێدڤى یە بهێتە راهێنان کرن ل سەروەرگرتنا زمانى. لەورا پێدڤى یە:

1-   زارۆک ئەوێ گەلەک بچویک گوه ل زمانى ببیت دا کو ددویڤ دەنگێن زمانى بچنە د مێشکێ وى دا.

2-   زارۆکێ ساڤا شیانەکا خۆرسکى هەیە ژ بۆ وەرگرتنا سیستەمێ زمانى (رێزمان) دەمێ گوه لێ ببیت.

پێشکەتنا زمانى ل دەڤ زارۆکى: زانایان (فلۆد و دیانا) هزر دکەن کو پێشکەتنا زمانى یا گرێدایە ب فاکتەرێن دەرەکى ڤە وەک ژینگەه و دایک و باب و هەڤالان ڤە. و ئەڤ زمانە وەرارێ د کەت د گەل وەرارا ژیانا جڤاکى و مێشکى و دەرونى یا زارۆکى. و ژ دوو لایان ڤە زمان گەشە دکەت: یا ئێکێ: لایەنێ ئاڤاکرنێ: وەرگرتنا فونیم و مورفیم و پەیڤ و رێزمان و رستە و دەربرین و بکارئینانا وان ڤە. و لایێ دووێ: لایەنێ ئەرکى: بکارئینانا زمانى ژ بۆ پەیوەندیکرنێ، وەکو : دانا پێزانینان و وەرگرتنا پێزانینا و رازیکرن و دەربرین ژ هەستان.

قوناغا بەرى زمانى و ئاخفتنێ:

د ڤێ قوناغێ دا زارۆک د کەتە گرى و هەوار دکەت گەلەک زانا د بێژن ئەڤە نەزمانە نەخاسمە ل دەمێ زارۆکێ گەلەک ساڤا و زارۆک ژ بەر برس و بتنیاتیێ و نە ئاسۆدەیێ وەر دکەت، بەلێ هەر چاوا بیت ئەڤگرى و هەوارە مەسج و نامەیەکێ د هنێریت بۆ دەردورا ل سەر هەستێ خۆ، کو ئەڤە ژى وێ چەندێ رادگەهینیت کو ئامیرێ ئاخفتنێ ل دەڤ زارۆکى یێ هەى. دەمێ مەزن دبیت ئەڤ ئامیرە ژ لایێ بایلوژى و راهێنانێ ڤە وەرارێ دکەت. زارۆک د دەمێ (10) رۆژێن ئێکێ دا ژ ئالایان ڤە گەشەیا زمانى دیار دبیت ل دەڤ وان و ئەگەر ئەڤ زارۆکە ل کیرا جیهانێ بیت:-

1-   بەرهەڤیا ساڤاى ژ بۆ ئاخفتنێ ب گوتنا دەنگان (فونیم)، ئەو دەنگێن ب ساناهى دبێژن.

2-   د رۆژێن ئێکێ دا (8) دەنگان د کاریت بینیت.

قوناغێن وەرگرتنا زمانى ل دەڤ زارۆکى:

1-   قوناغا پربێژیێ (Babbling): ئەڤ قوناغە ژ ژیێ 6-9 هەیڤیێ دەستپێد کەت. زارۆک دکەتە گرى و دەنگێن مرۆڤا کو دەنگێن زمانى نە وەکو: ما- دا- ب..هتد. ب ڤێ چەندێ دەربرینێ ژ برس و ئێشان و نەئاسۆدەیا خۆ دکەت. زارۆک دەمێ کو د ڤێ قوناغێ دا خەبێێ (قەرەبالغ)ێ د کەت ب دەستێن خۆ دەردورا خۆ ئاشکەرا د کەت و دەنگان ژ خۆ د ئینیت. گەلەک جاران د ڤى دەمى دا زارۆک د کاریت پەیڤێن یەک برگە بێژیت هەرچەندە چ واتا نینن ڤا برگان. د دویڤ دا زارۆک دشێن دەنگێن (ز، ژ، لا) بێژن و پاشى ناکارن ڤان دەنگان بێژن. د ڤێ قوناغێ دا دڤێت دایک (پالپشتیێ- تعزیز)ا زارۆکى بکەت. ئانکو هارى بکەت کو دەنگان بێژیت.

2-   قوناغا فرێزا تەمام (Holophrastic): ب قوناغا یەک پەیڤ یا ناڤدارە، کو ل دەڤ زارۆکێ یەک سالى پەیدا دبیت، بۆ نموونە (دادا، ماما، تاتا، بابا..هتد). زارۆک د زانکۆ پەیڤ د گرێداینە ب واتایێ ڤە. و گەلەک جاران یەک پەیڤ ب رامانا رستا تمام دهێت. بۆ نموونە دەمێ زارۆک دبێژیت (شیر) ئانکو (من شیر دڤێت). و دەمێ زارۆک دبێژیت (ماما) ئانکو هەمى ئافرەت ل دەڤ وى دەیکا وى نە. و دەمێ دبێژیت (پشیک) ئانکو هەمى گیانەوەر ل سەر چار دەست و پێان پشیکن (سە، جێل، بزن، ..هتد).

3-   قوناغا دوو پەیڤى Two word: ئەڤ قوناغە ل ژیێ دوو سالى یان کێمتر دەستپێدکەت. زارۆک د کاریت دوو پەیڤا بێژیت پێکڤە، و کێم راناوا بکارد ئینن، دڤێرە دا زارۆک د کاریت ڤان هەردوو پەیڤا بدەتە بەرئێک کو رامانە رێزمانێ د پشت رابیت، بۆ نموونە دەمێ زارۆک د بێژیت (پشیک کورسى) ئانکو (پشیکا ل سەر کوریێ دانشتى). و (دادێ گلاس) ئانکو (دادێ گلاسى بدە ڤ من).

4-   قوناغا رستا بروسک (Telegraphic): ئەڤ قوناغە ل دەڤ زارۆکى پەیدا دبیت ژ ژیێ دوو سالیێ و د سەر دا. زارۆک د کاریت ژ دوو پەیڤا زێدە تر بدەتە بەرئێک و راناوا بکاردهینیت و دشێت رستا دروست بکەت کو ژ (3، 4، 5) پەیڤا پێک دهێن. زارۆک هندەک مەسجا ددەن و گەلەک پەیڤا د هێلن لەورا د بێژنە ڤى زمانى (زمانێ بروسکا). ئانکو زارۆک رستێن خۆ گەلەک پوخت د کەن. بۆ نموونە زارۆک دبێژن (where mam)  ئانکو (where is mam) د ڤێرە دا زارۆک (کارێن بێ هێز، ئامرازێن پێکڤەگرێدانێ) نابێژن، و پەیڤان ب شێوەیەکێ لابەلا ددانن بەرئێک.

5-   زارۆکێ سێ سالى: هندەک زارۆک ل ژیێ دوو سالیێ د ئاخڤن و هندەک ژى ل ژیێ سێ سالیێ، کو ئەڤە ل دویڤ وێ خێزانێ د مینیت یا ئەو تێدا و چەند ئەندامێن خێزانێ پتر د گەل دا باخڤن دێ زارۆک زویتر ئاخڤیت. بەلێ هندەک جوداهیێن تاکەکەسى هەنە، بۆ نموونە کچ زویتر د ئاخڤن ژ کوران. زمان ل دەڤ زارۆکى پێش دکەڤیت چەند مەزنتر دبیت بۆ نموونە زارۆک دکاریت پتر پەیڤا وەربگریت و پتر رێزمانێ بکاربینیت و گەلەک ڤەکۆلینا دیار کریە کو زارۆک ل ژیێ (3) سالى د کاریت سێکیا ئەلف و بێیا بزانیت. دەمێ تۆرە دبن ناکەنە گرى بەلێ زمانەکێ توند بکار دهینن و ئەو زارۆکێن وەرارا زمانى گیرو دبیت شەرێ د کەن، چونکە نکارن دەربرینێ ژ خۆ بکەن بئاخفتنێ. د ڤێ قوناغێ دا زارۆک د وان پرسیارا د گەهن ئەوێن پرسیارا رابردوى دکەن. و د ئاماژە و سکالایان دگەهن. و گەلەک پربێژ دبن کو کەس نکاریت ئەوان بێدەنگ بکەت. و د ڤى ژى دا زارۆک دکاریت گەلەک پەیڤا بکاربینیت، و د کاریت رستێن بزەحمەت دروست بکەت، بەلێ هندەک شاشیا د رێزمانێ و فونەتیکێ دا دکەن. و ئەڤە هندەک ژ تایبەتمەندیێن قوناغا ژیێ سێ سالیێ نە:

ڕ‌-   دوبارەکرنا شاشیێن رێزمانى.

ب‌-  گەلەک ریئەکشن و پشکداریێ د کەن د ئاخفتنێ دا دەمێ کو زارۆک فێرى زمانى دبن د ژینگەها خۆ یا جڤاکى دا.

ت‌-  زارۆک د کاریت تا رادەیەکێ باش ب رەهوانى بئاخڤیت، و رستێ بزەحمەت ئاڤا دکەت و پەیڤێن بزەحمەت دروست دکەن.

پ‌-  چاپوکى (مهارات)یێن پەیوەندیکرنێ وەرارێ دکەن.

ج‌-   زارۆک زمانێ خۆ وەردگریت ژ وان زارۆکا ئەڤێن یاریا دگەل دکەن.

6-   زارۆکێ ژیێ وى چوار سال: د ڤى ژى دا زارۆک گەلەک بشێوەیەکێ ئازاد ل ناڤ خێزانێ د ئاخڤیت و گەلەک پەیڤا وەردگریت و گەلەک پرسیارا دکەت. و ڤەکۆلینەکێ دیار کر کو ل نێجیریا و ئۆغەندا هاتە کرن ژ لایێ (دیروجایى) ڤە و وەسا دیار بوو کو تایبەتمەندیێن ڤێ قوناغێ د ڤان خالا دا دیار دبن:

ڕ‌-   د ڤێ قوناغێ دا زارۆک د خۆ دگەهن و دەربرینێ ژ خۆ دکەن د بکارئینانا زمانێ رۆژانە دا.

ب‌-  زارۆک د ڤى ژى دا بشێوەیەکێ باش زمانى بکار دهینیت.

ت‌-  زارۆک د ڤى ژى دا گەلەک پرسیارا دکەت کو هەستا مایتێکرنێ ل دەڤ بهێزە.

پ‌-  زارۆک گوهێ خۆ ددەتە چیرۆکا و تێدگەهن.

ل دویڤ دیتنا زانایا (فونج و رسنک) زارۆک دژیێ چوار سالى دا بڤى رەنگى یە:

ڕ‌-   زارۆکى فەرهەنگەکا هەى کو پتر ژ هزار پەیڤا پێک د هێن.

ب‌-  زارۆک د کاریت رستا دروست بکەت و دەنگا دروست بێژیت و رێزمانا سەخت بکار بهینیت.

ت‌-  زارۆک 90% ژ زمانى تێدگەهیت.

پ‌-  گەلەک د زمانى دگەهیت بەلێ هندەک جاران ل بەر بەرزە دبیت.

ج‌-   گەلەکێ پربێژە و گەلەک پرسیارا دکەت.

زارۆک د ژیێ پێنچ سالى دا: د ڤى ژى دا زارۆک رستێن ئالۆز دروست د کەت. و رێزمانێ بکاردهینیت و پەیڤا جوان رێک د ئێخیت و گەلەک پەیڤێن نوى وەردگریت و رستێن ڤى ژى ژ پێنچ پەیڤا دبورن و د کاریت چیرۆکا بێژیت و دکاریت (وەختێ رێزمانى) بکاربهینیت، بۆ نموونە زارۆک دبێژیت (هەکۆ ئەز زارۆک..). و زارۆک هەمى ئەرکێن جڤاکى یێن زمانى دزانیت وەکو (سلاڤکرن و لێبورین و جوان ئاخفتن) و زارۆک د کاریت جێناڤا جوان بکاربهینیت و ئاریشێن درکاندنێ دزانیت. و پتر ژ هزار پەیڤا جوان دکەتە رستە و رستێن کورت و دیار بکاردهینیت.

زارۆک د ژیێ 6-8 سالیێ دا: ڤەکۆلینەکێ دیار کر کو زارۆکێن ئینگلیز دکارن هەمى ئەلف و بیێن زمانێ ئینگلیزى بزانن و هەمى زمانى بزانن و رستا بکەر نەدیار بکاربهینن درستێ دا. هەروەسا زارۆک ئاخفتنا رۆژانە بشێوەکێ تمام د زانن بکاربهینن. و 60% ژ وەرار و وەرگرتنا زمانى ل دەڤ زارۆکى تمام دبیت. هەر وەسا بنەمایێن زمانى ل دوماهیکا ژیێ چوار سالى د زانیت، و رێزمان بشێوەکێ دروست دروست ل ژیێ دەه سالى تەمام دبیت، بەلێ تێگەهەشتنا رامانێ یا گرێدایە بگەشەکرنا زانینا (معرفة) زارۆکى ڤە، چونکە پەیڤین رویت د سەختن بۆ تێگەهەشتنێ.

تیۆرین وەرگرتنا زمانى و گەشەکرنا وى ل دەڤ زارۆکى:

1-   تیۆرێن خۆرسکى – Nrativisim: وەسا دیار دبیت کو زانایێن ڤێ تیۆرێ وەسا هزر دکەن کو دەمێ زارۆک ژ دایک دبن ئامیرێ وەرگرتنا زمانى (LAD-language Acquisition Device) یێ هەى دمێشکێ وان دا. چۆمسکى خۆدانێ ڤێ بیردوزێ یە و ڤێ ئاخفتنێ دبێژیت “شیانێن وەرگرتنا زمانێ یێن هەین د مێشکێ هەر مرۆڤەکى دا”. ل سالا 1960 ئەڤ ئاخفتنە زانا چۆمسکى گوتیە. هەر گاڤا زارۆک گوه ل زمانى دبیت بساناهى وەردگریت و د کاریت رێزمانا وى بزانیت و تێبگەهیت و ئاخفتنێ دروست بکەت. و لدویڤ ڤێ بیردوزێ وەرگرتنا زمانى کریارەکا خۆرسکى یە کو هاریکاریا زارۆکى دکەت کو سیستەمێ زمانێ خۆ زوى بزانیت. ل دویڤ هزرا چۆمسکى (LAD) چوار (ئیحتمال) هەنە:

ڕ‌-   شیانێن نیاسینا دەنگێن زمانى جودا ژ دەنگێن سروشتى.

ب‌-  زارۆک د کاریت یەکەیێن زمانى رێکبێخیت.

ت‌-  زارۆک دزانیت کیژ سیستەمێ زمانى یێ دروستە و هەمى جۆرێن دى نە ددروستن، بۆ نموونە: (کورد هاتن) رستا دروستە و (کورد شین بوون) رستا نەدروستە.

پ‌-  وەرارا زمانى کریارەکا بوردەوامە ل دەڤ زارۆکى کو رستێن نوى دروست د کەن و شاشیێن خۆ چاک د کەن.

زارۆک د کاریت زمانى وەربگریت د هەمى قوناغێن ژیێ خۆدا و دکارن بئاخڤن وەکو وان دڤێت و مەزن وێ ئاخفتنێ بۆ دروست د کەن. زارۆک ل ژیێ چوار سالى فێرى پەیڤا دبن و رێزمانێ وەردگرن و دەنگ و وشە و رستە و واتایان هەمیان پێکڤە وەرارێ دگەن و زانا دبێژن کو هندەک یاسایێن رێزمانى یێن هەمى زمانا وەکو ئێکن و لێکدچن.

2-   تیۆرا رەفتارى (سلوکى- Behaviourism): خودانێن ڤێ بیردوزێ وێ هزرێ دکەن کو زارۆک د هێتە ڤێ جیهانێ و ئەڤ زارۆکە وەکو لاپەرەکێ سپی یە. و ئەڤ زارۆکە فێرى هەمى زمانى دبن ب پشتبەستن ب ئەگەرێن دەرەکى ڤە، کو زانایێن ڤێ بیردوزێ (پاڤلوڤ و سوراندایک و سکەنەر) بوون. و ئەو هزر د کەن کو زارۆک زمانى وەردگریت برێکا کارلێکرن و ریئەکشنێ دگەل ژینگەهێ دکەت هەتا رێزمانا بەرهەمئینانا زمانى ژى هەر بڤێ رێکێ وەردگریت. زانا سکەنەر هزر د کەت کو پشتەڤانى (التعزیز) و بتایبەت پشتەڤانیا زارەکى کاریگەریێ ل زارۆکى د کەت بۆ وەرگرتن و فێربوونێ. سکەنەرى تێبینى کر کو هەردەمێ مرۆڤ کێم بەرسڤێ بکەت دێ فیربوون و رەفتارا وى یا لاواز بیت. ئانکو هەر گاڤا مرۆڤى رەفتارەکا باش کر وى دەمى هاتە پاداشت و دیارى کرن دى فێربوونا وى یا باش بیت. ئەو زارۆک دەمێ کارەک کر و مەزنا دیاری دا وى زارۆکى دێ ئەو زارۆک زویتر وى کارى کەت و باشتر دێ وەرارێ کەت. یان ژى دەمێ زارۆکى کارەکێ خراب کر و مەزنا پشتگوهڤە هاڤێت دگەل دیاکرنا وێ خەلەتیا وى بۆ وى ژبەر ئەو رەفتارا وى کرى ئێدى زارۆک وى کارى ناکەت ڤە. وەک مامۆستا هەکە قوتابى بەرسڤا دروست دا مامۆستاى و مامۆستاى دەستخۆشى لێکر، ئێدى ئەو زارۆک دێ هەر پتر خۆینیت، بەلێ هەکە خەلەت کر مامۆستا پێدڤى مامۆستا بو زارۆکى دیار کەت و هاری بکەت وێ شاشیێ دووبارە نەکەت. سکەنەر د گەل وێ چەندێ یە کو مەزن پێدڤى یە رەفتارێن باش بکەت و زمانەکێ باش و جوان بکاربهینیت دا کو ژ بۆ زارۆکا ببنە (نموونە) و زارۆک لاساییکرنا وان بکەن. لەوا ئەم د بێژین کو ئەڤ بیردۆزە گرنگیێ ددەتە دوو خالا:

ڕ‌-   نموونەیێن دروست ژ بۆ لاساییکرنێ ژ لایێ زارۆکى ڤە.

ب‌-  پشتەڤانى و دیاریکرنا زارۆکى ژ بۆ بکارهینانا زمانى.

3-   تیۆرا زانینى (معرفی- Cognitivism ): زانایان (جان بیانجێ و سینکلیر و وانهلدر) هزر دکەن کو زارۆک زمانى وەردگریت برێکا ریئەکشنا رەگەزێن بایلوژى و دەرونى و جڤاکى. و هزر دکەن زمان بدرێژاهیا ژیانێ وەرارێ دکەت و هزر دکەن کو مرۆڤا شیانێن خۆرسکى هەنە ژ بۆ وەرگرتنا زمانى هەر وەکو چەوا زانایێن بیردۆزا خۆرسکى هزر دکەن، بەلێ ئەڤ بیردۆزە گرنگیێ ب (Reaction) ا دناڤبەرا رەگەزێن دەوربەرى زارۆکى و لایەنێ بیایلوژى دکەن. زانا (جان بیانجێ) هزر دکەت کو قوناغێن وەرارا مێشکێ زارۆکى یا گرنگە هەر وەکو جڤاکێ زارۆکى. و هزر دکەت کو شیانێن زمانى د بوماوەیی نە (ویراسى) نە ل دەڤ زارۆکى، بەلێ وەرگرتنا زمانى پشتبەستنێ دکەت ب رەگەزێن دەرەکى ب تایبەت (هزرکرنێ) لەوا زارۆک فێرى هەر زمانەکى دبیت کو بۆ ماوەیەکى گوهداریێ بکەت. مێشکێ زارۆکى وەکو کۆمپیوتەرى یە یێ هاتیە دروست کرن ژ ئالیێ ئەلکترۆنى ڤە کو یێ بەرهەڤە بۆ کارکرنێ، بەلێ تۆ یێ ئازادى کا زمانێ کوردى یان عەرەبى بکەیە سەر کۆمپیوتەرى.

ئەنجام:

گەلەک دهێتە پرسیار کرن ئەرێ ئەم چەوا فێرى زمانى دبین؟ ئەم دێ بێژین زمان سیستەمەکێ گەلەک ئالۆزە، بۆ نموونە گیانەورە ئاماژا ددەنە ئێک بۆ لێکتێگەهەشتنێ، بەلێ مرۆڤا شیان هەنە دەربرینێ ژ هزرا خۆ بکەن. مرۆڤ بجوانترین شێوە دکاریت پەیڤا بدەتە بەر ئێک و رستان دروست بکەت و ب هزاران شێوان رستا دروست دکەت و ژبەر ناکەت. بەلکو فێرى رێزمانێ دبیت و رستا دروست دکەت هەروەکو چۆمسکى بۆ وێ د چیت کو زارۆک رامان و هزرا د گهوریت ژ بۆ ئاخفتن و دروستکرنا پەیڤان. و روویێ ژناڤدا یێ زمانى پێک دهێت ژ رامان و هزر و هەست و سۆزان. و روویێ ژ دەرڤە یێ زمانى پێک د هێت ژ ئاخفتن و رستان. ئانکو گهورینا روویێ ژ ناڤدا یە ژ بۆ روویێ ژ دەرڤە. 

ژێدەر:

محمد عودە الریماوي، علم النفس العالم، دار المسیرة للنشر و التوزیع، عمان ، الاردن ، 2004، ص397.

(گووتار دەربڕینا بۆچوونا نڤیسکارانە، نەیا سایت و گووتارنامەیا رۆژئارتیکڵ)