گەندەلی مەرەم ژێ رزینە، تشتەک برزیت، ژ رەوشەکا ساخلەم بۆ رەوشەکا نەساخ. بهایێن خوە یێن دورست نامینن، کارەکێ نە رەوایە دا کو بەرژەوەندەک تایبەت ب دەستبێخت، پلەیا خوە بکاربینت بۆ مفایێن کەسۆکی. پاشگوههاڤێتنا یاسایێ، دا کو هندەک پارە ل سەر کیستێ کەسان و جڤاکی ب دەست بکەڤن.
شێوازێن گەندەلییێ:
– دزۆکی (الاختلاس)؛ ئەو دەمێ مرۆڤ هندەک پارەی یان کەلوپەلان وەرچەپ بکت برێکێن خار و ڤیچ، کارتێکرنا ڤێ ل سەر مەزنیا ڤی کاری را دبیت، کا چەند جارا ئەنجامدایە. ئەڤ کارە یێ مەترسی یە، تایبەت ئەگەر سەرێن بلند دناڤ جڤاکی دا ڤەگریت، ژبەر کو ئەڤ کەس دشێن کریارێن خوە بەرزەکەن.
ــ بەرتیل؛ ئەڤە ل رێزا دووێ دهێت ب شێوەێ وێ یێ سادە، ئەو دەمێ مرۆڤ هندەک مفای وەردگریت بەرامبەر کارێ مرۆڤ ئەنجام ددەت، مەترسیا ڤێ نەبەس ئابووری یە، بەلکو پتر جڤاکی یە، بەلاڤبوونا ڤێ ئێشێ نەبەس رێڤەبەرن، بەلکو دگەهیت جهێن نزم، وەکو “پرسگەهـ، چایچی، پاسەوان” ڤەدگریت، وەکو دیار گەندەلییێ ژ بەرتێلی دەستپێدکت.
ــ جوداکاری و جوداهی (تفرقة)؛ مەترسیا ڤێ کێمترە بەلێ ئاریشە ئەوە دێ جوداکاریێ کەت ل سەر بنیاتێ “عەشیرەت، ئۆل، بنەمال” دێ دلرەشیێ دناڤبەرا واندا پەیدا کەت، میناک دەمێ دامەزراندنا کەسۆکارێن خوە.
ــ کارگیریا خراب کارێ خوە پاشگوهـ ب هاڤێژیت؛ ئەم دشێن بێژین ئەڤ گەندەلیی نە ب مەرەمە، بەلێ دچیت د خانەیا گەندەلییێ دە، ژبەر زیان ب خەلکێ دکەڤن. وەکو دەمێ کارمەند ل دەمێ خوە نەهێت، کەس حازر بن خوە ب تەلەفۆنێ ڤە مژویل بکت، کارێ خەلکێ ب رێڤە نە بت، یان عەشیرەتا خوە ب دامەزرینت بلا خودان شیان ژی نە بت.
جۆرێن بەلاڤبوونا گەندەلییێ:
جۆرێ ئێکێ؛ ب شێوازەکێ بەرفرەهـ خەلک قەبول دکت، ئەڤە گەلەک ل وەلاتێن درەنگمای پەیدا دبت، سیستەمێ ستەمکار و خەلکێ نە رەوشەنبیر.
جورێ دووێ؛ رێژەیە ئەڤە ل وەلاتێن دیموکراسی لێ هەی، رێژا وێ کێمە، خەلکێ وێ رەوشەنبیرە، سیستەمێ وان بەرامبەر ڤان رەوشا دراوەستیت.
ئەگەرێن بەلاڤبوونا گەندەلیێ:
ـ ئەگەرێن ئابووری، و رەوشا خەلکێ خرابە، مووچە ل دویڤ رەوشا بازاری نینە.
ـ دەمێ بهایێن جڤاکی دهێنە گوهورین، ب تنێ هزرا وی خوە وەک یێ زەنگین لێ بکت، ژبەر مەزناهیێ و شازنازیکرنێ.
ـ چاڤدێری و دیڤچوون ژ لایێ حکوومەتێ ڤە لاوازە، ئەگەر هەبیت ژی ئەڤ کەسێن بڤی کاری را دبن، دێ هندەک پارا وەرگرن و رازی بن خەلەتی و شاشیا ئاشکەرا نەکەن.
ـ راگەهاندنێ رۆلێ خوە د ئاشکراکرنا حالەتاندا نینە، ل دویڤ بەرژەوەندا پارتان کار دکن.
ـ دەمێ دەزگازیێن جڤاکی یێن سڤیل رۆلێ خوە نە بینن، بۆ نەهێلان و کێمکرنا گەندەلییێ یان دشێن بێژین سەر بەخۆیا خوە نەبت.
ئەرێ ئەڤا نوکە ل کورستان دهێتەکرن ژ گەندەلییێ دەرباز بوویە؟
وەکو دیرۆک بۆ مە دیار دکت، دەسپێکێ گەندەلیی ژ هزر و بیران دەستپێکریە، پاشێ کەتیە دناڤ “زانستێ سیاسی، جڤاکی” ڤەدگریت. پاشێ بوویە وەکو مۆدێل و کەلتوور دناڤ ژیانا خەلکێ دە، تایبەتی ئەو وەلاتێت پاشڤەروو، ب دەستێ ڤێ ئێشا گران دنالن. هەر دیسان نەبوونا لیژنە و رێکخراوێن سەربەخۆ، بەرهەنگاری دژی گەندەلیێ بکن، چاڤدێری بکن ل دیڤ یاسایێ و سەر پیچیکرنا کەسان بکن. راستە گەندەلی ل هەمی وەلاتان دهێتە دیتن، بەلێ بەرهەنگاریا ڤێ دیاردێ دکن.
ل ئیتالیا سالا 1993 ڤەکۆلین و هەلسەنگاندن پەرلەمانی، سەبارەت گەندەلییا مافیا هاتیە ئەنجام دان، دیار بوو باوەری ئینان ڤی تێگەهێ کو دبێژیت هەموو کەس گەندەلییێ دکن بلا ئەم ژی بکن، ئێک ژ هۆکارێن بنگەهی یە بۆ بەلاڤبوونا گەندەلییێ ل ڤی وەلاتی. بوویە چەندین وەلاتێن دی، وەکو “موزەمبیق، ئەمریکا، هندستان” یاسایێن بەرهەنگاریا دژی گەندەلییێ، بۆ وان کەسان یێن دچنە دناڤ پلە و پۆستێن حکوومەتێ دە. میناک پەرلەمانتار، دەستپێکێ دیڤچوون و ل سەر سەروەت و سامانێ وێ دهئێتە کرن، پشتی کارێ وی داوی دهێت جارەک دن دێ دیڤچوون و لێپچین سەر سەروەت و سامانێ وی دهێتەکرن.
ئیرۆ ل کوردستانێ نەبوونا سازی و دەزگەهان، چەند دەرویکان ل بەر گەندەلیێ خوەش دکت، گەندەلییا مە دەربازی تالانکرنێ بوویە. چونکو گەندەلییێ هندەکێ دهێلت بەس تالانکرن هەمیێ دبت، گەرەکە ئەم گۆهورین و چاکسازییێ سەر ژینگەهێ خوە بکەین، چونکو ئەو هەبوونێ ددەت گەندەلییێ. چونکو گەندەلیی ل دەستپێکێ د وارێ هشمەندی و بهایێن جڤاکی دهێتە دیتن، پاشێ دکەڤیتە وارێ ئابووری دە. هەر دیسان چەند ڤەقەتیان دناڤ چینێت جڤاکی دە مەزن ببن هند کێشەێت مە پتر لێ دهێن، دەولەمەندیا نەدورست، هەژاریا هزر و مەژی دروست کت. وەکو گاندی سەروکێ هندێ، هەر دەسپێکا سەدێ بوری مە هشیار دکت، ل سەر خەلەتێت باژیرڤانیا سەردەم، دبێژیت “سیاسەتا بێ بها، بازرگانیا بێ رەوشت، دەولەمەندیا بێ کار، فێرکرنا بێ پەروەردە” پاشەرۆژەکا وێران بەرهەم دئینت. رەوشا مە هند بێ سەروبەر و نەهێژا بیە، مرۆڤێن دەستپاک و پێگیر، ئەم وەک مرۆڤێت نامۆ و ڤەدەر سەرەدەریی دگەل دکن. وەکو بەر چاڤ گەندەلیی ژ بەرتیلێ دەستپێدکت، رۆژهەلاتا ناڤین ب گشتی و کورستان پەیڤا سەر زارێ خەلکێ مەشە و بەربلاڤ گەندەلییێ یە، لێ گەلەک کێم بەحسێ گەندەلکاران دهئێتە کرن. ل دەڤەرێ گەندەلییێ رووبەرەک مەزن جهێ خوە د هزر و مەژی دە یێ گرتی، رۆژانە چەند ئەم بەحسێ گەندەلیێ دکن لێ چەند ژ مە خوە دەینن بەرپرس ژ نەکرنا گەندەلییێ، ب راستی رەوش هند کرێت و گەنی بوویە دزی و پویرە بوویە ئارمانجا تاکێ دەڤەرێ. وێنەیەک کرێت و هەرمی دایە ژیانا مە، ب راستی هزر و مەژی مە پێدتڤی پاقژکرنێ نە، وەکو چەوان فیلۆسۆف ئەرستۆی تێگەهێ پاقژکرنێ ب کار دئینا بۆ باڤژکرنا هزرو بیرێت کەڤنار وتۆزگرتی. دڤێت هەستێت خوە یێن بەرپرسیاریێ خورت بکن، بەر سنگێ ڤێ نەخوەشیا کوژەک بگرین، وەکو ئێشەکا گران دناڤ جڤاکی دە گرتی. هەبوونا لێژنە و رێکخراوێت سەربەخوە، دیر ژ کەس و پارتان، چاڤدێری و بەرهەنگاریا ڤێ مۆدێل و کەلتوری بهێتە کرن دا رهێت وێ بهێنە بنبرکرن. دا جڤاکەک ساخلەم و تەندورست پەیدا بت، پێشکەڤتنا ئابووری خوە ڤە بینت، وەرار و پێشداچوونێ خوە ڤە بینت، دا ئەم بشێن دگەل کاروانێ پێشکەڤتنێ و جیهانێ ب مەشن.
هندەک چارەسەرێن دی دبن پشتەڤان و هاریکار بو نەهێلانا گەندەلییێ
ــ رەوشەنبیرکرنا خەلکێ کو پتر حەز ژ دەولەتێ بکەن، ل جهێ هۆزێ و بنەمالێ.
ــ ئەم فێرکرنێ دناڤ خەلکێ خوە دە پەیدا بکەین، دا کو مرۆڤێن زانا جهێن هەژی بگرن.
ــ پتر پرنسیپێن دیموکراسی دناڤ خەلکێ خوە دا پەیرەو بکەن.
ــ یاسا رۆلێ خوە بگێریت و سەربەخۆ، دیر ژ کەس و پارتان، کەسێن خەمسار بهێنە سزادان ل دویڤ شاشیێن وان.
ــ مووچێن خەلکێ باش بکن، دا کو هزر خوە د گەندەلییێ دا نەکن.
ــ قۆرخکرن و کەیسلێکرن دناڤ بازاری دا نەهێلن.
ژێدەر:
ــ بەرهەنگاری ل دژی گەندەلییێ ل چارچۆڤێن یاسایی دا/ دەبلیۆ پاتی ئوفوسو ـ راج سوپر ئامانین ـ کێشوەر ئاپرتی/ وەرگێران ژ فارسی ناسر منبەری.
ــ نهێنێن دیاردە و رەفتارێن جڤاکی/ عبدالجبار عبدالرحمن.
-گەندەلیا سیاسی رەنگڤەدانا گەندەلیا سیستەماتیکە/ رەوشەنبیر و پەرلەمانتەر (محسن ئۆسمان).
(گووتار دەربڕینا بۆچوونا نڤیسکارانە، نەیا سایت و گووتارنامەیا رۆژئارتیکڵ)