ئەسکەندەرێ مەقدۆنى ئێک ژ وان سەرکردێن جیهانیێ یەکو د گەنجاتییا خوەدا و د ژیێ لاوێتیێدا شیایە بەشەک مەزن ژ جیهانێ بگرت؛ ئەگەر هەمى نەبت، ئەسکەندەرێ سێى ب چەند ناڤان ناسیارە، ژ وانژى: (ئەسکەندەرێ مەزن، ئەسکەندەرێ مەقدۆنى و ئەسکەندەر زولقەرنەین). ئێک ژ پادشاهێن مەقدۆنیا یا گریگا کەڤنە، ژ بەرنیاسترین وان سەرکردایە یێ شیایى د ناڤ دیرۆکێدا گەلەک دەولەتان ڤەگرت. ئەسکەندەرێ مەزن ل باژێرێ (پیلا) ل سالا (356 ب. ز) ژدایکبوویە، و ل سالا (323 ب.ز) ل بابلێ مرییە.
د ناڤ (شاهناما فیردەوسى)دا ئەڤا پێکدهێت ژ نێزیکى (50) هزار بەیتان، کو ژلایێ حەکیم (ابو القاسم فیردوسى توسى 329هـ) هاتییە نڤێسین، ل سەر وەزنا شێعریا (فعولن، فعولن، فعولن، فعول) هاتییە ڤەهاندن، گەلەک داستان جهگرتینە. هەر ژ سەردەمێ بەرى هاتنا ئیسلامى تا دەمێ دەستهەلاتا (سولتان مەحموودێ غزنوى) کو دبت هەڤدەمێ فیردەوسى. ئەوى پێشکێشى سولتانى کریە، لێ د ناڤ کتێبا (تاریخ بیهقى)دا هاتییە سولتانى ژێ وەرنەگرتینە و شعرا وى پەسەند نەکریە. ئەڤ یەک ژى ب ڕامانا لاوازیا شعرا حەماسیا وى ناهێت، هەروەکو دانەرێ تاریخێ (ابو الفظل محمد بن حسین بیهقى) بخوە دیارکەت. بەلکو ل وى دەمى عەقل دەستهەلاتداربوو، داستان ب بنەمایێ لادان ژ عەقلى دهاتن نیاسین.
ئێک ژ وان داستانان بەحسکرنە ل چەوانیا هاتنا ئەسکەندەرى بۆ لایێ شەرقى. ب تایبەت ل دەمێ هاتنا وى بۆ ئیرانێ و پاشى دەربازى ولاتێ هندێ بووى. ئەو ئەسکەندەرى ب کەسەکێ خودێناس و ئێکپەرست و دادگەر و خودان عەقل ددت نیاسین. داستان وەسان دیاردکەت پادشاهێ هندێ ناڤێ وى (کید)بوو، کەسەکێ دادگەر، دلۆڤان و خودان عەقل بوو. د دەهـ شەڤاندا و هەر شەڤێ خەونەکا جودا ددیت، هەمى خەونزانێن مەملەکەتا خوە ئینان نەشیان بۆ وى ڕاڤەکەن. لەورا پەناها خوە بر بەر عاقلمەند و خودێناسەکێ، ئەو کەس ل ناڤ مرۆڤان نەدژیا، بەلکو دگەل گیانەوەران دژیا و ب مادیێن گیایى ژیانا خوە دەربازدکر.
دەما پادشا چووى دەڤ، هەمى خەونێن خوە بۆ گوتن و ئەوى ژى ل سەر خوە گوهداریا پادشایى کر، پاشى بەرسڤدا: “نابت تۆ نیگەران بى، چونکى ئەڤ خەونێن تە دیتین، هێمایێ نیشاندانا هندەک پەیامێن گرنگە بۆ تە و تۆ کەسەکێ عاقلدارى و دشێی ئەڤێ ترسێ ب عشقێ ب گۆهورى و ترسێ ژ خوە دویرکەى” و بەردەوامبوو: “ئەسکەندەر د هزرا لەشکەرکێشیێدایە بەرەڤ مەملەکەتا تەڤە، بەلێ ئەو کەسەکە حەژ ڕێککەڤتنان دکەت و عاقلمەندە، ئەوى نەڤێت خوین بهێت ڕشتن. تە چار نهێنیێن هەین دگەل ئەسکەندەرى دشێی ب کاربینى. ئێک: تە کچەکا جانا هەى دشێی پێشکێشى ئەسکەندەرى بکەى وەکو هەڤژین، دوو: تە کۆمەکا نەکێم یا فەیلەسۆفان یێن هەین، دشێی ل دەما هەر پێشهاتەکێ و پرسیارەکا زانستى پرسیارێن خوە ئاراستەکى، سێ: تە کۆمەکا نوژداران یێن هەین، دشێن بەرسڤا هەر پرسیارەکا پزیشکى بدەن، چار: تە جامەکا هەى هندى ژێ ڤەخۆن، هیچ دەمەکێ تەمام نابت”. ل دەما ئەسکەندەر دهێت، ئێکەم جار ئەڤان ئێک ئێکە پێشکێش بکە، پاشى ب نەرمى و زمانێ دیالۆگێ ئاخڤتنان دگەل بکە.
دەما ئەسکەندەر قەستا ولاتێ هندێ کرى، پادشا (کید)ى ئێکەم جار کچا خوە کر دیارى بۆ وى، پاشى دگەل روینشت خار و ڕازیبوون ب ڕادەستکرنا مەملەکەتێ بێ خوینڕشتن بۆ ئەسکەندەرى. ئەسکەندەر دەما هاتى هندێ، ئێکەم جار گازى فەیلەسۆفەکێ کر و دەربارەی زانستێ وى پرسیار ژێ کرن، زەلامێ هۆشمەند گوت: “ئەى پادشا؛ ئێکانە ڕێکا گەهشتن ب کۆپیتکا زانست و زانینێ، گرتنەبەرا عشقا خوداى یە، ئەگەر دل- جهێ دلۆڤانى و عشقێ یە- پڕبوو ژ کەرب و کین و دوژمنیێ، گوتنێن چ زانا و عاقلمەندەکێ مفایى ناگەهیننێ، زانستێ خودایى ژى د ناڤ خوەدا وەرناگرت. بەلێ ئەگەر شاهێ من دخوازت دلێ وى یێ ژەنگارگرتى وەکى خودیکەکێ پاقژ و سافى بکەت، ئەڤ ئێکە بتنێ ب زانستى دبت. بێگومان ئەگەر ب ڤى مەقامى بگەهت، ئێدى ئەو دل چ جاران ژەنگى نابت”.
فیردەوسى دبێژت: ئەسکەندەر ژ ڤان گوتنێن فەیلەسۆفى گەلەک ما حێبەتى و مەندەهۆش. لەورا سۆپاسیا خودێ کر، دیاریێن زێر و زویڤى پێشکێشى وى کرن. بەلێ زانایى چ ژ وان وەرنەگرتن، چونکى حەقێ وى ل دەڤ خودێ یە.
شاهى پشتى فەیلەسۆفى گازى نوژدارى کر، دەربارەى دەرد و ژانان پرسیار ژ وى کرن. حەکیمێ خودان زانین بەرسڤدا: “ئەى شاهێ دادگەر، هەمى دەرد و ژان ژ گەلەک خارنێ پەیدادبن. خارنا بێ تەماعى جهێ سلامەتییا مرۆڤییە. ئەگەر ئەم ل دەما سفرا حازردبت هەر تشتەکێ دسفرێدا داخاز نەکەین و زکێ خوە تژى نەکەین. وى دەمى دێ ساخلەم ژین” پاشى گوت شاهى: “ئەزێ بۆ تە هندەک دەرمانێن گیایى ژ چیایان ئینم، ئەو دەرمان دێ روویێ تە هەر جوان و تازە هێلن، ناهێلن تۆ پیرببى”.
د داستانێدا باس ل مرنا ئەسکەندەرى ژى کرییە. ئەسکەندەر نامەیەکێ بۆ دەیکا خوە دنڤێست و داخاز ژێ دکەت: “ئەگەر ئەز مرم، مالێ من ل سەر هەژاران دابەش بکەن. سالانە بەشەکێ بدەن هەژاران، تەرمێ من ژى ل ولاتێ مسرێ ڤەشێرن”. دبێژن: ناڤێ باژێرێ (ئەسکەندەریە) یێ نوکە هەر ژ ناڤێ ڤى سەرکردەى هاتییە کو گۆڕێ وى ل وێرێ یە.
……………………………….
ژێدەر:
1- داستان هاى شاهنامە، مریم حقیقى، چاپ چهارم، چاپخانە گنج دانش، 1395.
2- اینسکلوبیدیا موسوعە الحرە.
- قوتابیێ ماستەرێ ل وەلاتێ ئیرانێ
(گووتار دەربڕینا بۆچوونا نڤیسکارانە، نەیا سایت و گووتارنامەیا رۆژئارتیکڵ)
