پێشەکى:
هەلبەت فلکلور لایەکێ زۆر مەزن و بەرفرەهە، بەلێ ب تنێ ئەم دێ دڤێ ڤەکۆلینێ دا پێناسەیەکێ دەینە زاراڤێ فلکلور و زاراڤێ کلتور، و دێ دویڤ دا دناڤ بابەتێ خۆدا چینەخوارێ و دێ هندەک ژ لق و تایێن وى لێکۆلین لێ هێتەکرن هەر چەندە فلکلورێ کوردى دبیتە گەلەک بەش هەر وەکو (فلکلورێ وێژەیى و فلکلورێ نیگارکێشانێ و فلکلورێ ساز و ئاوازدانانێ و فلکلورێ ژبەرکرن و خەملاندنێ و فلکلورێ خوارنێ و فلکلورێ نەریتێن کۆمەلایەتى و فلکلورێ کەل و پەلێن ئاژەلا و … هتد). بەلێ دڤێرە دا ئەم دێ بتنێ باسێ فلکلورێ ویژەیی (تۆرەیى) کەین و دێ بەشێ جۆراو جۆرییا بابەتێن هۆزانێ دیار کەین دگەل چەند رۆنکرنا ل سەر فلکلورى ب شێوەیەکێ گشتى.
ناڤەرۆک:
پەیڤا فلکلور گەلەک ڤەکۆلین لێ هاتیە کرن کو پەیڤەکە ژ دوو بەشا پێک هاتیە کو یا ئێکێ پەیڤا (فولک) ب رامانا مللەت یان نەتەوە یان کۆما هندەک کەسان دهێت و پەیڤا دوێ (لۆر) ب رامانا پەند یان حیکمەت دهێت (1). زێدەتر پەیڤا فلکلور بۆ لایەنێ گیانى یێ مللەتى بخۆڤەدگریت ژ ئایدیۆلۆژیا و داب و نەریت و ئایین و تەریقەتا … هتد. سەبارەت پەیڤا کلتور ئاماژەیە ژ بۆ وان هەمى داب و نەریت و یاسا و جەڤەنگا ڤەدگریت کو لایەنێ مەتریالى پیشان ددەت وەکو دستارو هەڤجار و سونەتکرن و …هتد (2). و هەتا هەستیێن مرۆڤ و گیاندارێن وێ دەڤەرى کو دکەڤن دا دبن ئاخێ ڤە دمینن و پاشان ڤەکۆلەر دبینن هەر بەشەکن ژ کلتورێ وى مللەتى.
د ڤێرە دا پێدڤى یە ئەم دیاربکەین کو فلکلورێ تۆرە و وێژەیى دوو بەشا بخۆڤە دگریت:
جۆرێ ئێکێ: پەخشان (کو دڤێرەدا پتر مەبەستا مە پێ رەگەزێ چیرۆکێ یە).
جۆرێ دووێ: هۆزان.
چیرۆک دناڤ خۆ دا دبیتە چەند بەش:
1- چیرۆکا رووداوێ (الحدث)ى کو ئەو ژى دبیتە دوو بەش:
أ- چیرۆکا پەندان: ئەوان چیرۆکا بخوڤە دگریت ئەوێن کو پەند و عەقلمەندى و زانین خو دناڤ ناڤەرۆکا وێ دا دبینیت و ئەڤ پەندە ژى ژ ڤان چیرۆکان هاتیە وەرگێران و وەرگرتن و پەند ل سەر دهێنە دانان، هەو وەکو چیرۆکا بانەکە و دو هەوا ، و قەولێن عیسێ توڤى و …هتد.
ب- چیرۆکا سادە: ئەو چیرۆکن یێن کو پەند ل سەر نەهاتینە دانان (3). بۆ نموونە ئەو پەندا ل سەر چیرۆکا سادە چیرۆکا (درکێ) هاتیە دانان (4).
دڤێرەدا ئەم د شیێن بیژین چیرۆکا پەندا ئەوە یا کو دوماهیکا وێ وەکو دەرئەنجام گوتنەکا مەزنا بوویە ڤەرێژا وێ. بەلێ چیرۆکا سادە چیرۆکەکە ب چ گوتنێن مەزنا ب داوى ناهیت و چ گوتنێن مەزنا ژێ چێنەبوویە و ماکا چ گوتنێن مەزنان نەبویە، بەلێ هەر چیرۆکەکا پەندا دایکا گوتنەکا مەزنایە.
2- چیرۆکا چەڤەنگى: ئەو چیرۆکەیە یا کو دپشت کارێکتەر و بوویەرێن خۆدا هێمایین فەلسەفەیى و سەربورى و پەندى دڤەشێرن و ئەڤ کارێتەرە (بەفر و زستان و چیا و بهار)ن. بۆ نموونە (پشتى کو زڤستانێ بەفر هنارتیە خوازگینیێن گۆپیتکا چیا ئینا چیاى گوت: هێشتا سەرێ من سپى نەبوویە، بەلێ بوهارێ ب چاڤێن خۆیێن جوان هێرش کرە سەر من) (5). دڤێرە دا سیمۆلۆژیەکا جوان هەیە و گەلەک هێمایێن نازک پر ژ مانا دپشت را هەنە، و ئەڤ پەیڤە دتایبەتن ب چینا ل گوندان دا و ئەو ژینگەها فلکلورى یا پر ژ پەیڤین گوندى و گشتى و نەزانستى ل دەڤ خەلکى دکەت و ل دویڤ سەربورا خۆیا کەسایەتى و گونداتى و ژیانێ شرۆڤەکرنا دیاردا و فەلسەفێ دکەت دویر ژ ئەزموونا خواندن و بسپۆریێ (6).
هۆزان دناڤ خۆ دا دبیتە چەند بەش:
1- هۆزانا لایێ لایێ: ئەو هۆزانە یا کو دایک ب ستران ب کورێ خو دبێژیت، بۆ نموونە:
هەر چى کورپەم نەلاوێنێ کەرەى بەهار نەتاوێنێ
بە سەر نانیا نەساوێنێ (7)
د ڤێرە دا دیار دبیت کا چەوا دایک ب پالدەرەکێ خۆرستێى دلینى دەربیرنێ هەستا خۆ دکەت بۆ زارۆکى.
2- هۆزانا یاریا زارۆکان: ئەو هۆزانە یا زارۆک دگەل یاریکرنێ دبێژیت و هندەک جاران زارۆک ب ئاوازەکا سادەیا تایبەت و ئاسان و ب ریتمەکا نازک دبێژیت. بۆ نموونە:
حل حللى بل بللى چاوم رشتوە بە کللى
کللى نە بۆ سۆفى بوو لە ماڵەکەى سۆفى بوو
سۆفى چووبوو ژن بێنێ ژنى شەڤە گول بێنێ
شەڤە گولم گوتارە لە موسلم بەرداوە
موسل خشتاوەخشتە شیرى کاکم لە پشتە (8)
یان:
حووحایێ بلبلى چاو رەشى بە کلى
کل نە بوو توتیابوو لە بن بەر دیم نابوو
کور دەریان هێنابوو (9)
زارۆکان ئەڤ مالکە دگوتن و دبەرا سەما و یارى دکرن کو ب ڤى رەنگى گەلەک بزاڤ دکر کو دبیتە ئەگەرێ وێ چەندێ کو رەنگە وەرزشەکا خۆشى بەخش بدەتە وان زارۆکا کو ژ لایێ فیزیکى و زمانى زۆرتر وەرارێ بکەن.
3- هۆزانا لاواندنێ: ئەو هۆزانەیە یا کو دمەراسیمێن مرنێ دا ب ستران و ئاوازە ب کەسێ مرى دهێتە گوتن. هەر وەکو:
نەمامێکم ناشت بە رووى کەندەوە
نەمام هاتە بەر خوالێ ى سەندمەوە
هەر کووچ کۆچت بۆ کۆچت کرد پەراست
وەختى کۆچت کرد هیمەتت نەخواست
کەس بە وێنەى من ئاو نەنێ لە چۆ
نە ل خوانە خواستە ببێ رنجەرۆ
دڤێرە دا بۆ مە ب شێوەکێ دیار دیار دبیت کا چەوا هونەرێن رەوانبێژیێ ب شێوەکێ بەرفرەه و ب زمانەکێ روون و رەوان هاتیە بکارهاتن کو هەمى کەس تێدگەهن.
4- هۆزانا دلدارى: ئەڤ هۆزانە د پرن ژ عەشق و ئەڤین و هەست و سۆزەکا نازک و ئەڤینەکا دژوار و هەستەکێ پاقژ. هەروەسا رەوانبێژى یا دناڤ ڤان هۆزانان دا کو ب زمانەکێ سادە و ساکار هاتینە ڤەهاندن.
وەزێ بریندارم وەزێ بریندارم چولیا لاواز وەزێ بریندارم
برینێت من دکەلن دەرمان دژوارن چولیا لاواز وەزێ بریندارم
حەکیما بینن دەرمان دژوارن چولیا لاواز وەزێ بریندارم
هەرشەڤ تالانە ل بسکێت داى چولیا لاواز وەزێ بریندارم (10)
5- هۆزانا دیالۆک: ئەو هۆزانەیە یا کو د رێکا وێ دا دوو گەس ئاخفتنێ دهاڤێنە بەر ئێک و بەهرا پتر کچ و کور دیالوکێن ئەڤینى دهاڤنە بەرئێک:
کور:
کە نیشکە کوردەى مال لە نو هەوار
ماچێکم پێ بەگا کەت بۆ بکەم بار
کچ:
کورە نەتۆ بى و نە خاوەنى بار
چەختەى حەوت برا من چۆن ئەکەم لار (11)
کچ: کورکۆ دینۆ
ڤێ بارانێ گورە گورە
ماهینێ بینە
ل جانێ بخورە
کێ دیتى یە
دەورێ حەفت زمانا
کچ بۆ بابێ بینە مال و بینە کورە
کور:
کچکێ دینێ
من بخۆ یارکەک گرت و ل زۆزانا
ل ڤێ لێوینێ
بەژن بلندێ
ناڤتەنگ زراڤێ
خزێم شورێ خوین شرینێ
خۆزیێن وێ رۆژێ
سەرێت مە دکەڤنە
سەربالیفکەکێ
سەرنڤینێ (12)
6- هۆزانە پەخشان: ئەو هۆزانن کە پەخشانن، ئەڤە وێ چەندێ ددەتە دیارکرن کو کوردان ژ مێژەوەرە پەخشانە هۆزان هەبوویە و ئەڤ جۆرە هۆزانە گەلەک دسترانا فلکلورى دا دیار دکەت، کو ب شێوێ لاوک و حەیران دەردکەڤیت (13). بۆ نموونە:
کاتێ عەدلەخان کوشتنى دەرویش
عەبدێ بیست وتى:
عەدلێ منێ نە بمالێم نە ب مێرم
خۆشکى چەند برایانم وەکو شێرێ
ئەگەر رۆژێ شێ جاران دەروێشێ عەبدى نەبینم ل گەرێ مالان ل سەرى دیوانێ بابێ خۆ ئەیووبى برا و هەر چەند برایان ب دەستێ خۆ شێرێ . دە وێلى دەوێلى سەروکى سواران دەروێشێ عەبدى ناگەرێتەوە ل بەرایێ کەحێلى ….. ئەوێ گاڤێ دەمێ بزانن مردنى مال وێران ئاخ ل من و ل دەروێش شێ عەبدى یە بە بیرى کێهەمان دێتێ. ئەى لێ لێ دەروێشو شلکو تەنکو ناسکو رەحانێ دوو پەلکو بێ باب و بێ داک و بێ مامو و بێ خالو و بێ خوشکو (14).
7- هۆزانا ترانان: ئەو هۆزانە یا کو ژ بو یارى و ترانا دهێتە گوتن و گەلەک جاران ب ستران و گەلەک جاران ب هاڤێتنە بەرئێک دهێتە گوتن، بۆ نموونە:
ئیسکت مرێ ئێسک گران حەسیرە شرى گوى ئاگردان
فەقیانە چەرمۆ سەلتە بابردوو توژنت بوچى یە لە برسا مردوو (15)
8 – هۆزانا سالوخدانێ: ئەو هۆزانە یە یا کو تێدا سالوخدانا کارەکى یان رەفتارا کەسەکى دهێتەکرن چ باش بیت چ خراب ن بۆ نموونە:
هەروا ئەرواتە لیى پۆرە
گوارەى شالتون لە گویی شورە
ئەروا ئەروا وردەرەوتە
ئەلێنێ کوترە بەرەو مزگەوتە
بالاکەت بەرزەى قەد بەباریکى
ئەستێرەى سیوەیل کەوتە تاریکى
بالاکەت بەرزە حەزم کردوە لێت
بە خیلى نابەم خوا دوایە پێت
9- هۆزانا پەند: ئەو هۆزانن کو پەند و عیبرەت تیدا هەنە بۆ وەرگرى، وەکو:
کشە کشە پوپەرشە
میوان جارێ دوو جار خؤشە
کە باران بارێ چووتم ئەگەرێ
باران نابارێ ئاشم ئەگەرێ
هەر چى کەسێ تۆ ئەیبینى
مەگەزە لە سەر شیرینى
10- هۆزانا ئایینى: ئەو هۆزانەنە کو بۆ مەبەستا ئایینى دهیتە بکارهاتن، وەکو:
شەوى شەوى بەراتێ
خوا دوو کور و کچێکتان باتێ
خاتونى سە بەزێرێ
دەست لە کەنوان بگێرێ
11- هۆزانا کەش و هەواى: ئەو هۆزانەنە کو ژ بۆ زانینا کەش و هەواى دهیتە بکارهاتن،
جومعە ببارۆ شەممە خوش کەرو
شەممە ببارو پێنچ و شەش کەرو
چوالە درۆزن بەلالوک عەیار
دارەبەن پشکووت بەهار هەى بەهار
کوتەرەى پاڵ کەنوان
هەلگرە بۆ هەرمێ پشکوان
12- هۆزانا مەتەل: ئەو هۆزانەنە کو تێدا مەتەل هەنە، هەروەکو :
قەڵاى کە چین رێى نیەتێ چین (هێکە)
چل ناڵ چل بزمار چل چلو کا چل هزار (پشتە سەر ) (16)
پەند: ئەو پەیڤا کورتە کو هزرەک پێ مەبەستە تاکو بهێتە وەرگرتن (17 )، کو دبنە دو جۆر:
ا- ئەو پەندە یا کو ژ ئەنجامێ رویدانەکێ هاتبیتە دارێتن، وەکو:
دراوسێ لە دراوسێ ئەگرێ سەراسێ
حەق ب حەق نانێ رەق (18)
هەروەسا هندەک جارا ب پەخشان دهێتە گوتن، وەکو:
ئاڤا خورتا سەر ئەفراز دچیت (19) دەستەک بتنێ دەنگ ژێ ناهێت (20)
ب- مەتەل: ئەو دەربیرینن کو جۆرە (لغزەک) دناڤ خودا را دکەت دا کو مێشکێ خویندەڤانى بدەتە کارى، وەکو: بەحرا شینە ئاڤ تێ نینە (کەزوان) (21).
ئەنجام:
فلکلورێ مللەتێ کورد زۆرێ دەولەمەندە چەندى لێکۆلین لێ بهێتکرن هەر کێمە و ل هەر دەڤەرەکا کوردستانێ ب رەنگەکى یە و ب چ شێوە زار بیت بەلێ هەر ئێک مۆرکا پێ دیارە کو رووحەیەتا کوردی یە. دڤێ ڤەکۆلینێ دا مە جۆرێن ئەدەبێ فلکلورى دانە دیار کرن وەکو چیرۆک و هۆزان بنمونەڤە ژ دوو دیالێکتێن کوردى و هرەوەسا بەحسێ رەنگا و رەنگیا ناڤەرۆکى هاتەکرن و ئەو بابەتێن جۆرا و جۆرێن دناڤ ڤى ئەدەبى دا دهێنەباس کرن.
لیستا ژێدەرا:
1- لە بلاوکراوەکانى نەقابەى ماموستایان لقى هەولێر: سەرەنجێک لە دەروازەى فلکلورى کوردەوە. ل6.
2- پیتیرکلوس: ئەنتروپولوژى کلتورى. وەرگێران: خەلیل محەمەد شلماشى، چاپخانەى بەدرخان، چاپ 2، 2002، ل35.
3- لە بلاوکراوەکانى نەقابەى ماموستایان لقى هەولێر: سەرەنجێک لە دەروازەى فلکلورى کوردەوە.ل 10-.11
4- ئەحمەد عەبدولا زەرو: چیرۆکا درکێ. گوڤارا پەیڤ. 1890.ژمارە 4، ل 61.
5- لە بلاوکراوەکانى نەقابەى ماموستایان لقى هەولێر: سەرەنجێک لە دەروازەى فلکلورى کوردەوە. ل11.
6- شێرزاد سبرى مستەفا و عبدولسەلام نەجمەدین عەبدولا: زمانڤانیا کارەکى، چاپخانەیا خانى، دهوک،
دەزگەهێ سپیرێز، 2011، ل 261.
7- لە بلاوکراوەکانى نەقابەى ماموستایان لقى هەولێر: سەرەنجێک لە دەروازەى فلکلورى کوردەوە. ل18.
8- لە بلاوکراوەکانى نەقابەى ماموستایان لقى هەولێر: سەرەنجێک لە دەروازەى فلکلورى کوردەوە. ل18.
9- ئاوازى ئەحمەدى حەمەدەمینى دزەیى: فولکلورى کوردى لە ناوچەى دزەییاندا، ڤەکۆلین، شرکە مطبعە الادیب – البغدادیە المحدودە، 1894، ل58.
10- ئەحمەد عەبدوللا زەرو و خالد حسین یعقوب: سترانێت شاهى و دیلانا ، ڤەکۆلین، مطبعە علاء –وزیریە، کومەلا ئێکێ، 1891، ل 28.
11- لە بلاوکراوەکانى نەقابەى ماموستایان لقى هەولێر: سەرەنجێک لە دەروازەى فلکلورى کوردەوە. ل20.
12- ئیسماعیل بادى: حەیرانوک، چاپخانەیا خەبات، دهوک، ژمارە 15، 2001، ل 115.
13- لە بلاوکراوەکانى نەقابەى ماموستایان لقى هەولێر: سەرەنجێک لە دەروازەى فلکلورى کوردەوە. ل21.
14- ئەسعەد عەدو: ئەفسانە: لاوک و گورانى، لە فلکلورى کوردى دا، ژمارە 132، مدریە مطبعە ثقافە والشباب، 2891، ل 89-98-98.
15- لە بلاوکراوەکانى نەقابەى ماموستایان لقى هەولێر: سەرەنجێک لە دەروازەى فلکلورى کوردەوە. ل22.
16- لە بلاوکراوەکانى نەقابەى ماموستایان لقى هەولێر: سەرەنجێک لە دەروازەى فلکلورى کوردەوە. ل22.
17- ناجى تەها بەروارى: ژ رەوشەنبیریا کوردى، چاپا ئێکێ، چاپخانا هەوار ، 1881، ل 182.
18-شێخ محەمەدى خاڵ: پەندى پێشینان، چاپخانا مەعارف، بەغدا، 1957، ل 59.
19- خالد حسێن: دەرگەهەک بۆ فلکلورێ کوردى، بغداد، 1985، ل 32.
20- خالد حسێن: دەرگەهەک بۆ فلکلورێ کوردى، بغداد، 2891، ل 31
21- خالد حسێن: دەرگەهەک بۆ فلکلورێ کوردى، بغداد، 2891، ل 31