ئەم دشێین پێناسەکێ بدەینە ئیرادێ: ئیرادە ئارمانج و ڤیانەکا بهێزە د دلێ مرۆڤیدا و، مرۆڤ ب کردار و بێ ترس ب هەمى شیانێن خۆ هەولدەت بۆ گەیشتن ب وێ ئارمانجێ. هەلبژاردن ژی ئێک ژ بنەمایێن سەرەکى یێن دیمۆکراسیێنە، کو دەنگدەر دشێت ب ئیرادا خۆ یا ئازاد دەنگى بدەتە هەر لیست و کەسێ وى بڤێت و، دبیتە هۆکارێ گۆرینا دەسهەلاتێ ب شێوەکى ئاشتیانە. ئەم دشێین بێژین هۆکارێن سەرکەفتنا ئیرادێ دوو خالێن سەرەکینە: ئێک دبیت مرۆڤ ل دەربرینا ئیرادا خۆ نەترسیت، دوو دبیت ب هەمى شیانێن خۆ ب کردار ئیرادا خۆ دەربریت و نەهێلتە ڤەشارتى. سەبارەت شێوازێ دەنگدانێ ل یاسایێن هەلبژاردنێن عیراقێ و هەرێما کوردستانێ، دەنگدان ب شێوەیکى ڤەشارتیە. دەنگدەر دشێت دەنگێ خۆ ب شێوەیەکێ ڤەشارتى و ئازاد دەربریت ئەو ژى یاسایەکا باشە. بەلێ ئەوەى جهێ داخێیە کو کارەکى زۆر نەرێنى و خراپە (فرۆشتنا ئیرادێیە) ژلایێ دەنگدەرى و پشتى هنگى ژلایێ پالێۆراوى، ئانکو (ئەندامێ پەرلەمانى).
فرۆشتنا ئیرادێ ژلایێ دەنگدەرى:
ل هەلبژاردنێن رابردوویێن پەرلمانێ عیراقێ و هەرێما کوردستانێ دەنگ دهاتنە فرۆشتن ژلایێ هندەک دەنگدەراڤە. ل هندەک جهان دەنگ دهاتە کڕین ژلایێ کەسێن بەربژێر، هەتا کو کرینا وان دەنگان کاریگەرى هەبوو ل سەر بەربژێرێن دناڤ لیستا ویدا. ژبلى کاریگەریا وى ل سەر لیستێن دى. چەند کەسێن زەنگین دەنگ ل هندەک دەڤەرا هینان بێ کو وى د ژیانا خۆ ئەو دەڤەر دیتبى و بێ کو کەسەکى بەرنیاس و باش بیت. ئەو ژى ب چەند شێوازەکى جیاواز بوون:
شێوازێ ئێکێ: دەنگدەر د چۆ دەف بەربژێرى دگووت ئەز دێ دەنگێ خۆ دەمە تە بەرامبەر هندەک پارا.
شێوازێ دووێ: بەربژێر د چۆ دەف هندەک کەسان کو کاریگەرى ل سەر گەلەک کەسان هەبیت و کۆژمەکێ پارە ددانێ و ئەو کەسێ کاریگەر هەبوو رادبوو پرۆپاگندە بۆ وى بەربژێرى دکرد و دەنگدەر بۆ کۆم دکرن بێ کو دەنگدەر هزر ل باشى و خراپیا وى بەربژێرى بکەت.
شێوازێ سێیێ:بەربژێر رادبوو هندەک کار بۆ مالەکێ یان گوندەکى یان دەڤەرەکێ ئەنجامددا بەرامبەر وێ هندێ کو دەنگێ خۆ بدەنە وى بەربژێرى.
فرۆشتنا ئیرادەى ژلایێ ئەندامێن پەرلەمانى ئەو ژى ب چەند شێوازا بوون:
ئێک: فرۆشتنا دەنگان ب پارە یان بەرامبەر کورسیەکا دى، بەرامبەر گەهشتنا کەسەکى بۆ پلەیکى بالا هەر وەک ل پەرلەمانێ عێراقێ رویدا.
دووەم: نەهێلانا پێکهینانا حکومەتێ ژلایێ لیستا سەرکەفتى یا ئێکێ، هەر وەک ل خولا دووێ یا پەرلەمانێ عێراقێ لیستا ئەیاد عەلاوی کورسیێن زۆرتر هێنان ل لیستا مالکى. بەلێ نەهێلان لیستا ئەیاد عەلاوى حکومەتێ پێکبهینیت. ئەو خالە تایبەت بوو ب حکومەتا بەغدا هەروەسا دڤێ خولا چارێش.
کاریگەریێن خراپ یێن فرۆشتنا ئیرادێ:
هەر کەسێ ئیرادا خۆ بۆ پارا بفرۆشیت زۆر بساناهیى دێ نەتەوە و نشتیمانێ خۆ ژی بۆ پارا فرۆشیت.
سزایێ فرۆشتن و قەدەغەکرنا ئیرادێ ل هەلژاردنان:
د یاسایا هەلبژاردنێن پەرلمانێ هەرێما کوردستانێ یا سالا 2009 و یاسایا هەلبژاردنێن پەرلمانێ عێراقێ یا سالا 2018دا هاتیە:
“دهێنە سزادان ب زیندانیکرنێ کو ژ سالەکێ کێمتر نەبیت، هەر کەسێ ب ڤان کارێن ل خوارێ رابیت:
1- هەر کەس یان هەر بەربژێرێ: پارەى یان هەر تشتەکى مادى بدەتە دەنگدەرى یان کەسەکى دى یان پەیمانێ بدەتێ کو دێ ل پاشەرۆژێ دەتێ، بەرامبەر هندێ دەنگێ خۆ بدەتە وى یان ئەو کەسێ وى بڤێت، یان دەنگێ خۆ نەدەتە وى کەسێ ئەو بێژیت نەدەتێ ئەوێ وى نەڤێت.
2- هەر کەسێ تشتەکى یا هەر سوودەکێ وەرگریت یان داخازبکەت و ل وان کەسا بیت کو بکارێن گشتی یێ هەلبژاراتنێ رادبیت.
3- هەر کەسەک ب هێزێ یان ب ترساندێ وە ل دەنگدەرى بکەت کو دەنگێ خۆ بدەتە وى، یان بدەتە وى کەسێ وى بڤێت، یان نەهێلت دەنگێ خۆ بدەتە وى کەسى یێ وى نەڤێت.
- یاساناس
(گووتار دەربڕینا بۆچوونا نڤیسکارانە نەیا سایت و گووتارنامەیا رۆژئارتیکڵ)